Recensie: Fik Meijer – Jezus & de vijfde evangelist

Fik Meijer is een van Nederlands bekendste historici, die over Romeinse en christelijke geschiedenis schrijft. Vele geschiedenisliefhebbers en historici hebben, net zoals ik, zijn boeken verslonden. Meijers boeken vervelen namelijk nooit. Hij schrijft gedetailleerd zonder langdradig te worden en brengt antieke kopstukken tot leven. En ieder boek is anders: Keizers sterven niet in bed liet zien dat antieke geschiedenis helemaal niet stoffig is, terwijl in Paulus uitvoerig het leven van een apostel wordt gereconstrueerd. In dezelfde stijl als Paulus is Jezus & de vijfde evangelist geschreven. Dit boek gaat over Flavius Josephus, een Romeinse ex-Jood, die de wereld waarin Jezus leefde beschreef. Josephus’ boeken De Joodse Oorlog en De Oude Geschiedenis van de Joden stonden eeuwenlang naast de Bijbel in Nederlandse, protestantse boekenkasten.

Evangelist?
De titel “Jezus & de vijfde evangelist” lijkt in de eerste helft van het boek misleidend te zijn: het gaat niet over het bestaan van nog een evangelist, maar over de twee boeken van Josephus. Josephus beschrijft in De Joodse Oorlog de opstand die de Joden tegen de Romeinen hebben geleverd. In De Oude Geschiedenis van de Joden beschrijft hij door welke volkeren de Joden telkens onderdrukt zijn, waaronder de Romeinen. Josephus wordt door Meijer de vijfde evangelist genoemd, omdat hij als eerste buitenstaander na de vier grootste evangelisten over Jezus schrijft.

Doordat Josephus van Meijer de titel “evangelist” krijgt, lijkt het alsof ook hij de boodschap van het nieuwe koninkrijk verkondigt. Maar voor Josephus, die zijn status bij de Romeinen belangrijker vond dan zijn geloof, is Jezus niet belangrijk en schrijft hij maar heel kort over hem. Hij verwijst naar Jezus als één van de vele mannen die zichzelf als een profeet of zelfs als de messias zag (p.141). De vraag is dan of Meijer er wel goed aan doet de term “evangelist” aan Josephus te koppelen. Het woord evangelist betekent ‘brenger van een goede boodschap’, terwijl Josephus niet eens de leer van Jezus beschrijft.

Josephus doet als ex-Jood en als tijdgenoot van Jezus verslag van de machtsverhoudingen in de Romeinse wereld en de plaats van de Joden daarin. In die hoedanigheid is hij een boodschapper en verzorgt hij het Nieuwe Testament van  historische context. Romeinse overheersers, gouverneurs, Joodse gezaghebbers en de verschillende stromingen in het Jodendom zijn veel interessanter voor Josephus dan de boodschap van Jezus. Omdat hij veel aandacht besteedt aan het Joodse volk dat binnen het Romeinse Rijk leefde, passen zijn boeken naar mijn mening beter bij het Oude Testament, dan dat deze als het vijfde deel van het Nieuwe Testament beschouwd zouden moeten worden. In het Oude Testament is, zoals Meijer aangeeft, geschreven hoe het Joodse volk iedere keer onderdrukt wordt als straf van God. Josephus ziet de Romeinen als de nieuwe onderdrukkers. En toch is het ook niet vreemd dat Meijer Josephus een evangelist noemt, gezien het feit dat Josephus uitgebreid over de bakermat van de joods-christelijke samenleving en het bestaan van Jezus geschreven heeft.

De historische Jezus
Nadat in de eerste helft van het boek de historische context werd beschreven door Josephus, tekent Meijer in de tweede helft de historische Jezus uit. Hij vult in wat Josephus niet beschrijft. En ondanks dat Meijer laat doorschemeren dat hij niet in de goddelijke aard van Jezus gelooft, weet hij toch met behulp van de evangeliën een beeld van de historische Jezus te schetsen. Daarvoor maakt Meijer vooral gebruik van de bronnen over en van de mensen rondom Jezus: de verschillende Maria’s, de leerlingen, Judas Iskariot, Johannes de Doper en Pontius Pilatus zijn enkele namen. Hierdoor waant de lezer zich in de directe omgeving van Jezus en hierdoor laat Meijer zien dat hij een ongelofelijk kundig historicus is.

Opmerkelijk is echter de bewering van Meijer, waarin hij stelt dat de verspreiding van het evangelie door Jezus is mislukt, omdat er een strategie ontbrak. Maar mij lijkt het dat juist de dood van Jezus de strategie is geweest: Jezus moest sterven voor de mensheid en kon dat doen dankzij het verraad van Judas. Meijer ziet de dood van Jezus niet als het begin van de verspreiding van het evangelie, omdat hij zich vooral met de historische en niet de goddelijke Jezus bezighoudt. Het werk van de apostel Paulus is volgens Meijer wel het begin geweest van de verspreiding van het evangelie. De leerlingen van Jezus waren weliswaar niet bij zijn dood aanwezig, maar hebben daarna wel met verve het evangelie en het verhaal van de lijdensweg verspreid. En tot op de dag van vandaag is het christendom één van de grootste religies ter wereld en de Bijbel één van de meest gelezen boeken. Bovendien heeft de geschiedenis uitgewezen, dat historische actoren vaak een heldenstatus toegewezen krijgen na een vroegtijdig en gewelddadig overlijden.

Tot slot, Jezus & de vijfde evangelist is een goed onderbouwd, fijn geschreven historisch boek. Ik raad het andere jonge historici zeker aan om dit boek naast de andere boeken van Flavius Josephus en de Bijbel te lezen. Het boek is zeker bruikbaar om vanuit een historisch kader het ontstaan van het christendom te kunnen bestuderen. De tijdgenoot van Jezus, Flavius Josephus en de historicus Fik Meijer hebben samen de historische Jezus tot leven gebracht en om die reden is het boek een must read voor geïnteresseerden in de vroege religieuze geschiedenis.

Fik Meijer, Jezus & de vijfde evangelist. Athenaeum (2015). ISBN: 9789025300388, € 19,99.

Door Joyce van Os

Joyce van Os heeft in 2011 de master Cultuurgeschiedenis en in 2012 de master Leraar Geschiedenis en Staatsinrichting aan de Universiteit Utrecht afgerond. Zij is afgestudeerd op narrativisme in community museums en Molukse geschiedenis, en op intercultureel onderwijs, en historische films in het geschiedenisonderwijs. Vanaf 2012 geeft zij geschiedenis en Duits op een middelbare school.