Hoe schrijf je de geschiedenis van een stad in oorlogstijd? Hoe doe je recht aan de verschillende perspectieven en hoe doe je recht aan de stad? Historicus Geraldien von Frijtag Drabbe Künzel moest een antwoord op deze vragen vinden toen ze door de directeur van het Museum Hilversum gevraagd werd om de geschiedenis van Hilversum in oorlogstijd te schrijven. Het resultaat is Een stad op drift: een stadsgeschiedenis over Hilversum in de bezettingstijd, verteld van ‘binnenuit’.
Van ‘binnenuit’
Op basis van interviews, dagboeken, particuliere- en archiefcollecties volgt Von Frijtag Drabbe Künzel een aantal Hilversummers tijdens de bezettingstijd. Het zijn heel verschillende mensen, met verschillende achtergronden en posities en daardoor ook met heel verschillende ervaringen. Het gaat om scholieren, een huisvrouw, een Duits-Joodse vluchteling, een politieagent, een wethouder, een joods gezin, mensen die zich verzetten tegen de Duitse overheersers en hun regels en mensen die zich verwant voelden met de idealen van de Duitse bezetter. Von Frijtag Drabbe Künzel beperkt zich hierbij niet alleen tot Hilversum maar ze heeft ook mensen weten te achterhalen die tijdens de bezetting tijdelijk in Hilversum woonden, waaronder een Duitse dame die leiding gaf aan een tehuis voor Duitse militairen in Hilversum. Ze laat zien hoe verschillend de ervaringen tijdens de oorlog waren en hoe iedereen zijn eigen keuzes maakten. Dat maakt het een studie van ‘binnenuit’.
Die focus op individuen zorgt ervoor dat het boek fijn leest en dat de ervaringen en keuzes van mensen dichtbij komen. De oorlog werd niet door iedereen hetzelfde ervaren, en ondanks dat al deze mensen in ieder geval in een bepaalde periode in Hilversum woonden, kregen zij ook niet allemaal met dezelfde regels te maken. Dit gold in het bijzonder voor de Joden die al vroeg tijdens de bezetting beperkt werden in hun dagelijks leven door de invoering van anti-Joodse maatregelen in Hilversum. Ondanks dat het individu veel ruimte krijgt in het boek, verlies Von Frijtag Drabbe Künzel het bredere kader van de bezetting van de stad en van Nederland niet uit het oog. Zo plaatst ze belangrijke gebeurtenissen of ijkmomenten in de bezettingsgeschiedenis steeds in het grotere plaatje van de bezetting in Nederland. De zorgen die een huisvrouw zich maakt over hoe ze haar gezin door de hongerwinter heen moet loodsen en hoe ze het kindje dat ze verwacht ter wereld zal brengen, worden verbonden met de pogingen van de burgemeester van Hilversum om zijn stad van voedsel en brandstof te voorzien en de geschiedenis van de Nederlandse hongerwinter.
De invloed van het individu
Daarbij wordt in beeld gebracht hoe de gebeurtenissen in Hilversum zich verhielden ten opzichte van de gebeurtenissen in de rest van Nederland. De Februaristaking bijvoorbeeld, waarbij Hilversum de gebeurtenissen in Amsterdam volgde. Maar ook de anti-Joodse maatregelen, de bordjes voor Joden verboden, die in Hilversum juist veel eerder verschenen en verplicht waren dan elders in Nederland. Hilversum bleek sowieso een voorloper wat betreft de anti-Joodse maatregelen, zo werd de gedwongen verhuizing van Joden hier eerder in gang gezet dan in de andere Nederlandse plaatsen. Bij de invoering van, of misschien beter gezegd het vooruitlopen op, de anti-Joodse maatregelen speelde de NSB-burgemeester een belangrijke rol. Hilversum was de eerste stad in Nederland die een NSB-burgemeester kreeg en deze burgemeester drukte een grote stempel op de koers die de stad voer tijdens de bezetting. En dat is een andere belangrijke bijdrage van deze studie. Von Frijtag Drabbe Künzel laat zien hoe individuen invloed uitoefenden op de omstandigheden. In haar eigen woorden: “de gemeente wordt niet gezien als het passieve object en de bevolking niet als het lijdend voorwerp in het Duitse verhaal van bezetting en overheersing (en onderdrukking en vervolging).” Deze studie laat zien “hoe lokale verhoudingen en lokale spelers de loop van de bezettingsgeschiedenis beïnvloeden.” Hier is Von Frijtag Drabbe Künzel zeker in geslaagd.
Parel van ‘t Gooi
Naast een bezettingsgeschiedenis is Een stad op drift, de titel zegt het al, ook nadrukkelijk een stadsgeschiedenis. De stad Hilversum wordt in het boek heel dichtbij gebracht. De ontwikkeling van dorp naar stad, de bouw van nieuwe wijken, de opkomst van Hilversum als de stad van radio en televisie, het ontwerp en de bouw van monumentale gebouwen ontworpen door Dudok, die Hilversum een modern aanzien moesten geven, worden heel levendig en heel lovend beschreven. Voor mensen die Hilversum kennen zullen de beelden veel herkenning oproepen, voor niet Hilversummers zal de beschrijving van Hilversum als ‘de Parel van ’t Gooi’ er misschien soms iets te dik bovenop liggen. Tegelijkertijd trekt het de lezer mee in de geschiedenis van de stad en vormt het de noodzakelijke achtergrond om de ontwikkelingen van de stad tijdens de bezetting te begrijpen. Tijdens de oorlog gingen de stadsontwikkelingen gewoon door en mogelijkheden die de bezetting bood werden hiervoor aangegrepen. De leegstand van de woningen van Joden in het centrum van de stad werd gezien als een mogelijkheid om de binnenstad opnieuw vorm te geven. De lege huizen konden gesloopt worden en waarna er een geheel nieuw wegennet en woningbestand aangelegd kon worden. Ontwikkelingen als deze geven aan dat de bezettingstijd geen vacuüm vormde en geen afgebakende periode die een breuk betekende met de periode ervoor en erna.
Een stad op drift
Een stad op drift biedt een boeiende microgeschiedenis van een Nederlandse stad tijdens de bezetting. Een must voor iedere Hilversummenaar maar ook voor een ieder die geïnteresseerd is in de bezettingsperiode. Hoewel het boek over Hilversum gaat, biedt het meer dan een lokale geschiedenis. Onderzocht wordt hoe de individuen en onderlinge verhoudingen de bezettingsgeschiedenis beïnvloedden en waarom Hilversum voorop liep in de uitvaardiging en uitvoer van de anti-Joodse maatregelen. De steeds terugkerende individuen door het boek heen, en de afbeeldingen maken het een zeer leesbaar en informatief boek.
Door Marleen van den Berg.
Geraldien von Frijtag Drabbe Künzel, Een stad op drift. Hilversum tijdens de Duitse bezetting.
Boom Geschiedenis, 2020. 336 pagina’s.
ISBN: 9789024430147
€29,90
Marleen van den Berg rondde recent de research master Colonial and Global History aan de Universiteit Leiden af. Tijdens haar studie specialiseerde zij zich in de contemporaine geschiedenis van Nederland en Nederlands-Indië. Sinds april 2018 is zij als promovendus verbonden aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en de Universiteit van Amsterdam. Haar onderzoek richt zich op de Jodenvervolging in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog en het rechtsherstel na de oorlog.
