Gerdien Verschoor, Het meisje en de geleerde. Kroniek van twee verloren gewaande Rembrandts.
Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam, 2019
ISBN 9789045037912
€22,99
Een ode aan wat kunst voor mensen kan betekenen, een geschiedenisles, een avonturenroman, een menselijk verhaal met hoogte- en dieptepunten, en een meer dan waardige heldin – Het meisje en de geleerde wil veel dingen tegelijk, maar slaagt daar wonderwel in.
In Gerdien Verschoors nieuwste boek, Het meisje en de geleerde. Kroniek van twee verloren gewaande Rembrandts, lezen we hoe twee schilderijen van Rembrandt via de Poolse koning Stanislaw August bij kunstverzamelaar graaf Karol Lanckoronski terechtkomen. Ondertussen volgen we ook het leven van de dochter van de graaf, kunsthistorica Karolina Lanckoronska. Van kinds af aan leefde zij tussen haar vaders kunstcollectie en zo droeg zij die liefde voor kunst haar hele leven mee.
Nazi-roofkunst
Het boek schetst de reis van de schilderijen en plaatst die in de context van bijvoorbeeld de achttiende-eeuwse (kunst)verzamelwoede, de culturele grandeur van Wenen aan het begin van de twintigste eeuw, en natuurlijk de verschrikkingen van het naziregime in Europa met daarbij behorend ook de roof van vele kunstschatten. Het is te merken dat hier een kunsthistorica aan het woord is. De lezer wordt meegenomen in de kijkervaring van de schilderijen – en je kunt haast niet anders dan tijdens het lezen van de beschrijving nog eens, en nóg eens, terug te bladeren naar de in het boek afgebeelde schilderijen.
Tegelijkertijd volgt het boek Karolina Lanckoronska’s leven, dat de hele twintigste eeuw beslaat. Karolina was één van de eerste vrouwelijke gepromoveerde kunsthistorici en universitaire docenten in Europa. Als nationaal activiste belandde deze gravin in een Duits concentratiekamp, maar uiteindelijk wist zij samen met haar broer na de oorlog de enorme familiecollectie, waaronder het Meisje en de Geleerde, op indrukwekkende wijze te herstellen en beschermen.
Deze twee verhalen, over de kunst en de kunsthistorica, zijn los van elkaar zo bijzonder dat ze op zichzelf al een boek hadden kunnen vormen. Ze zijn echter onlosmakelijk met elkaar verweven. Dit verhaal moest ook wel worden verteld door Verschoor, die lange tijd woonachtig was in Polen. Zij is kunsthistoricus, en voormalig directeur van CODART en de Nederlandse restitutiecommissie voor Nazi-roofkunst. Het boek steunt dan ook op intensieve academische literatuur en onderzoek uit beide vakgebieden.
Rembrandtjaar
Het meisje en de geleerde, niet toevallig uitgebracht in het Rembrandtjaar, doet denken aan die andere familiegeschiedenis doorspekt van Rembrandt en kunstcollecties. In De levens van Jan Six verweefde Geert Mak op soortgelijke wijze kunst en familieverhalen. Beide auteurs kenmerken zich door beeldend te vertellen, zij maken de geschiedenis bijna tastbaar.
Verschoors opzet is hierin wat origineler, omdat de verhalen van Karolina en de schilderijen door elkaar lopen – hoewel dat, zeker aan het begin, ook voor verwarring zorgt. Later loopt dit meer logisch in elkaar over. De vele tussenkopjes in het boek begeleiden het verhaal goed, maar doen het ook fragmentarischer overkomen dan het eigenlijk is. De bloemrijke stijl maakt daarbij dat Verschoor soms in herhaling valt. Tegelijkertijd is dit ook een erg leesbaar boek, het is merkbaar dat de auteur ook fictie romans op haar naam heeft staan.
Hoewel Verschoor uitvoerig bronnen heeft geraadpleegd, waaronder de memoires en briefwisselingen van Karolina Lanckorońska zelf, is er op sommige punten ongetwijfeld sprake van artistieke inleving in haar personages. De vragen die zij daarbij stelt, zijn op enkele plekken haast speculatief. Dit neemt niet weg dat juist verrassend veel gegevens wél zijn voorzien van een eindnoot: Verschoor weet dus dicht op de huid van haar personages te komen.
Michelangelo op de boerderij
Karolina is voor Verschoor duidelijk een moderne heldin. Zij is dan ook een bijzondere vrouw, die meehielp bij het vervolgen van nazimisdadigers en zich na de oorlog ontwikkelde tot mecenas en beschermvrouw van de Poolse geesteswetenschappen. Dit was natuurlijk bijna alleen mogelijk door haar afkomst. Hoe Karolina de oorlog ondanks grote gevaren heeft overleefd, kwam dan ook niet in de laatste plaats door haar grote internationale netwerk en hooggeplaatste, niet altijd omstreden, contacten. Kunstgeschiedenis blijft uiteindelijk vaak een elitair narratief, ook al probeert Verschoor te laten zien dat arm en rijk, adel en boeren, met elkaar verbonden waren. Er werd niet anders verwacht van de gravin dan dat zij zich financieel en politiek inzette voor haar onderdanen, waar zij zich vol overgave aan wijdde en ook haar eigen draai aan gaf. Karolina verzorgde bijvoorbeeld colleges kunstgeschiedenis voor de boeren uit haar dorp, op verzoek van die boeren zelf. Zo geeft de gravin op het platteland les over Michelangelo, zoals zij ook aan haar mede-gevangen in Ravensbrück heeft gedaan.
Kunst om te kijken
Dit boek is kunst en geschiedenis in de brede zin van het woord. Via de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw, verblijven we het langste in de twintigste eeuw en volgen we de auteur op haar met toewijding gekozen pad in het voetspoor van de gravin, het meisje en de geleerde. Hoewel dit langs allerlei verschrikkingen uit de geschiedenis leidt, wordt het duidelijk dat Verschoor ons één ding wil laten onthouden – kunst is gemaakt om naar te kijken, om te ervaren. Door de eeuwen heen zijn er altijd mensen zoals Karolina geweest, wiens leven in dienst stond van dat ideaal. Daarmee is dit boek een geslaagd monument aan die geschiedenis.
Door Bente de Leede.
Bente de Leede werkt als promovenda aan de Universiteit Leiden. Zij is gespecialiseerd in koloniale geschiedenis en doet onderzoek naar bekering van de lokale bevolking tot de Nederlandse Protestantse Kerk in de VOC-periode op Sri Lanka. Tijdens haar studie in Leiden deed Bente onderzoek naar Nederlandse koloniale mentaliteit en ideologie onder invloed van verlichting en vooruitgangsidealen in de vroege negentiende eeuw en liep zij stage bij het KITLV-onderzoek naar de dekolonisatie van Indonesië. Naast schrijven over geschiedenis maakt Bente graag muziek. Je kunt Bente volgen op twitter via @visitbente.