In 21ste-eeuwse boeken, die als doel hebben om nieuwe generaties seksuele voorlichting te geven, doemt regelmatig de Foucaultiaanse overtuiging op dat men in de Oudheid seksueel vrij was totdat het christendom de mens ketende. Het verleden is daarmee niet de beste vriend van de moderne progressieve seksuoloog, die pubers en jongvolwassenen van alle seksuele oriëntaties en genderidentiteiten wil bereiken om hen te wijzen op het plezier van geslachtsgemeenschap – in plaats van de traditionele gevaren. Menig historicus daarentegen zal het er over eens zijn, dat het veel te makkelijk is om twee millennia in slechts enkele zinnen weg te zetten als een periode van complete onderdrukking. Er zal in al die tijd toch wel ruimte zijn geweest voor veranderingen in ons denken over seks?
Het nieuwe werk van Herman Pleij, Oefeningen in genot; liefde en lust in de Late Middeleeuwen, laat zien dat de laatmiddeleeuwse Nederlanden in ieder geval een rijke voedingsbodem was voor velerlei literatuur over dit prikkelende onderwerp. Een paradigmaverschuivend werk van formaat is het echter niet.
Voorschrift versus praktijk
Net als menig historicus is Pleij het erover eens dat het christendom sinds haar begin een relatie heeft gehad met seks die op zijn minst problematisch genoemd mag worden. Conform het Bijbelse zondeverhaal werd ‘de bijslaap’ als zondig gezien, een middel van de duivel om mensen te verleiden tot het kwade en in excessieve mate zelfs een aanslag op Gods orde. Door zelfkastijding, verminking en kwakzalverijen moesten seksuele gevoelens onderdrukt worden. De daad mocht alleen plaatsvinden binnen het huwelijk, mits bedreven in de missionarispositie, met het voortbrengen van nageslacht als doel.
Kunst, zang en literatuur waren media waarmee uiting werd gegeven aan het verbodene. Maar Pleij bemerkt interessante ontwikkelingen in de late middeleeuwen. De tegenstrijdigheid van het geloof werd ter discussie gesteld: waarom moest men seksuele gevoelens bedwingen als het de menselijke natuur is? Het beschrijven van de voordelen van ‘natuurlijke’ copulatie en de noodzaak om van de liefde te genieten werden bonafide literaire thema’s. Pleij beargumenteert hiermee tevens een bestaande kloof tussen voorschrift en praktijk. De religieuze en seculiere overheden legden strenge leefregels op waar alleen heiliggeborenen zich aan hadden kunnen houden. Als natuurlijke tegenreactie zou men zich er weinig van hebben aangetrokken. Iedereen deed dus gewoon regelmatig aan een lekker potje ‘bedvogelen’, ‘minnespel’ of ‘cohabiteren’. De vele kunstzinnige uitspattingen zouden daar een duidelijk teken van moeten zijn.
Net als nu diende de klassieke Oudheid ook middeleeuwse schrijvers om seksuele voorlichting te geven. Hoewel kerkvader Augustinus er al in de vierde eeuw na Christus van was overtuigd dat het klassieke seksuele moraal haaks stond op de christelijke, bleven mythes en sagen zelfs eeuwen later een soort ´antistof´ voor auteurs. In deze traditionele verhalen werd er natuurlijk flink wat afgeketst en dat was precies het tegenovergestelde van hoe christenen zich dienden te gedragen. De antieke helden en goden verloren door gebrek aan rede continue hun controle in het aangezicht van de diabolische verleidingen die op hun pad kwamen. En juist om die reden waren hun verhalen zo leerzaam: ze dienden als voorbeeld van hoe het niet moest.
Literatuur versus realiteit
Wat bij aanvang van dit boek meteen duidelijk wordt, is dat Pleij neerlandicus is, geen historicus. Zijn vertellingen en zijn narratieve stijl wegen zwaarder dan overzichtelijkheid en historische analyse. In het eerste hoofdstuk, dat als inleiding moet fungeren, duikt de auteur meteen de boeken in om de ogen van de lezer voorlopig niet meer van de bronteksten te halen. Het overzicht dat hier bij uitstek uiteen zou moeten worden gezet ontbreekt. Maar ook in de overige twaalf hoofdstukken komt er niet altijd een duidelijke opbouw naar voren. Naast het ontbreken van een expliciete uitleg is dit een factor die bijdraagt aan de onduidelijkheid over het doel van Pleij of waar hij met zijn verhaal probeert heen te gaan.
Een gebrek aan tijdduiding en bronkritiek maakt bovendien dat er vraagtekens mogen worden gezet bij sommige beweringen van Pleij. Wanneer hij vertelt over literaire ontwikkelingen, geeft hij nauwelijks aan wanneer die plaatsvonden – een mankement dat wordt verergerd door ontbrekende publicatiedata bij primaire bronnen. Pleij behandelt bovendien extreem veel verschillende soorten bronnen, maar staat weinig stil bij hun kenmerken en context. Zo zwijgt hij in het geheel over een heel belangrijk aspect, namelijk de lage geletterdheid onder middeleeuwse Nederlanders. In hoeverre representeren de teksten die hij annoteert dan het algemeen denken in deze tijd en plek? De grens tussen wat er in de bronnen staat en wat historische realiteit kan zijn geweest is wazig.
Vermakelijke vertelling
Het is het beste om Oefeningen in genot te waarderen voor wat het is: een vermakelijke vertelling over de absurde, hilarische en misselijkmakende manieren waarop er in de middeleeuwen over seks werd geschreven, geschilderd en gezongen. Het boek geeft ondanks de mankementen een levendige indruk van het brede spectrum aan kunstzinnige uitspattingen over de liefdesdaad en nuanceert enigszins het beeld van een tijd waarin expressie over geslachtsverkeer door religieuze machten tot een minimum zou zijn beperkt.
Door Jasmijn Groot
Herman Pleij, Oefeningen in genot. Liefde en lust in de late Middeleeuwen.
Prometheus, 2020. 432 pagina’s.
ISBN: 9789044642803
€29,99
Jasmijn Groot (@jasmijnschrijftgeschiedenis) heeft Geschiedenis en Oudheidkunde gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit. Ze specialiseert zich in Gender Studies en vrouwengeschiedenis. Tijdens haar studie was ze onder andere redactrice voor Skript Historisch Tijdschrift en CODEX Historiae en sinds haar afstuderen blijft ze schrijven voor Jonge Historici en andere media
