Recensie: Peter Longerich – Hitler. Biographie

Wie anno 2015 een Hitlerbiografie schrijft moet van goeden huize komen. Het aantal publicaties met betrekking op de dictator en zijn regime loopt inmiddels in de tienduizenden. Wat voor nieuws is er nog over Adolf Hitler te vertellen?

Peter Longerich beschikt in ieder geval over de juiste papieren voor deze taak. In 1998 publiceerde hij het standaardwerk Politik der Vernichtung. In 2006 schreef hij over wat de Duitsers wisten van de Holocaust in het ironisch getitelde ‘Davon haben wir nichts gewusst!’. Daarnaast verschenen afgelopen jaren biografieën over nazikopstukken Joseph Goebbels en Heinrich Himmler van zijn hand. Nu waagt Longerich zich aan een levensgeschiedenis van Hitler.

De vraag wat er nog toe te voegen is aan de historiografie van het Derde Rijk, behandelt Longerich in zijn inleiding. De vele deelstudies die de laatste decennia verschenen zijn, maken volgens hem een nuancering van het beeld van Hitler noodzakelijk. Bestaande biografieën van historici als Alan Bullock, Joachim Fest en Sebastian Haffner zijn bovendien deels ingehaald door de tijd, hoe waardevol sommige van hun inzichten nog altijd zijn. Longerichs boek concurreert daarom voornamelijk met de tweedelige biografie van Ian Kershaw uit 1998 en 2000 en Volker Ullrichs Adolf Hitler. Die Jahre des Aufstiegs 1889-1939 uit 2013 – deel twee moet nog verschijnen.

Hitler privé
Longerich kiest ervoor de eerste dertig jaar van Hitlers leven in een proloog van slechts veertig pagina’s te bespreken. De Hitler van deze jaren was volgens hem een ´niemand´. Pas in 1919, in de chaos die volgde op de val van de Beierse Radenrepubliek, kwamen de krachten die Hitler op het spoor van zijn politieke carrière zetten bovendrijven. Via deze weg maakt Longerich korte metten met Hitlers teleologisch vormgegeven levensverhaal in Mein Kampf, waar de dictator zijn levensloop als opmaat voor zijn ‘politiek ontwaken’ stileert – een thema dat ook uitvoerig wordt belicht in de recente ‘Kritische Edition’ van Mein Kampf van het Institut für Zeitgeschichte.

Volker Ullrich verwierp in zijn biografie het idee dat Hitler een Mann ohne Eigenschaften was, die geen leven buiten de politiek had. Bij Longerich komt Hitlers privéleven er een stuk bekaaider van af. Nergens zijn hoofdstukken met voyeuristisch klinkende titels als ´Hitler en de vrouwen´ of ´De mens Hitler´ te bekennen. Toch vlakt Longerich de persoon Hitler niet uit. In zijn dankwoord noemt hij een aantal psychoanalytici, die hem geholpen hebben bij het doorgronden van de persoonlijkheid van de protagonist.

De vroege jaren van Hitler zijn in Longerichs biografie weliswaar niet beslissend voor zijn latere handelen, ze bieden wel inzicht in zijn keuzes. Zijn gebrek aan empathie en privacy compenseerde Hitler met een ‘publieke ik’ en zijn onvermogen zijn ongelijk toe te geven, maakte dat hij met overdreven agressie op vermeende bedreigingen reageerde. Dit verklaart zijn neiging va-banque te spelen in de politieke arena.

Charisma

Longerich bakent zijn Hitler met name af van die van Kershaw. Anders dan de Britse historicus ziet Longerich Hitler niet als een ‘leeg vat’, waar het Duitse volk zijn verlangens en verwachtingen op projecteerde. Bij deze lezing dreigt volgens Longerich Hitlers persoonlijke verantwoordelijkheid uit beeld te verdwijnen. In plaats daarvan schetst Longerich een portret van Hitler als ‘handelend politicus’. Hitler gaf de kaders van zijn handelingsruimte tot op zekere hoogte zelf vorm. Bij zijn Machtergreifung waren niet de massabeweging of conservatieve elites doorslaggevend, maar zijn eigen sluwe manoeuvreren, waarbij hij tactische compromissen niet uit de weg ging.

In zijn poging zich van Kershaw te onderscheiden, gaat Longerich echter te ver. Hij plaatst Kershaw in het structuralistische kamp, terwijl deze juist bij uitstek de persoon is, die de tegenstelling van de intentionalisten en structuralisten verenigde in zijn notie van working towards the Führer – de combinatie van aanwijzingen van Hitler en initiatieven van lager geplaatste nazi’s, die ‘in zijn geest’ opereerden, maakte een radicale Endlösung mogelijk.

Niettemin heeft Longerich terechte kritiek op Kershaw. Hitlers macht berustte minder op zijn charisma, dan op het machtsinstrumentarium waarover hij beschikte. De gelijkschakeling van de samenleving maakte dat de nationaalsocialistische ideologie alomtegenwoordig was. Dit betekent volgens Longerich niet dat de hechte Volksgemeinschaft ook buiten de Duitse propaganda bestond. Het naziregime was bij lange na niet in staat de tegenstellingen die de Weimarrepubliek spleten op te heffen.

Bovendien schuwden de nazi’s repressie niet. Op Eintopfsonntag controleerde de partij soms bij mensen thuis of ze daadwerkelijk een bescheiden maaltijd hadden genoten, zodat het bespaarde geld aan het Winterhilfswerk voor noodlijdende Volksgenossen gedoneerd kon worden. Daarnaast was het moeilijk alternatieve meningen te vormen. Zo voorkwam het verbod op het luisteren naar buitenlandse radiozenders weliswaar niet dat dit gebeurde, maar wel dat mensen hier in alle openheid over discussieerden.

Holocaust
Dat Hitler geen ‘zwakke dictator’ was benadrukt Longerich voortdurend in de hoofdstukken die betrekking hebben op Jodenvervolging. Hij laat aan de hand van talloze bronnen zien dat Hitler een sleutelpositie innam bij elke nieuwe radicalisering van het antisemitische beleid. Daarnaast beargumenteert Longerich op overtuigende wijze hoe de Jodenvervolging met de oorlogssituatie verbonden was. De inval in de Sovjet-Unie onderstreepte het ideologische karakter van de oorlog. Omdat communisme en Jodendom voor de nazi’s vrijwel gelijkstonden aan elkaar, kreeg de oorlog steeds meer het karakter van een oorlog tegen de Joden. Het gepropageerde beeld van een strijd op leven en dood werd door de deportaties van Duitse Joden bevestigd en diende ertoe de Volksgemeinschaft te mobiliseren.

Het ‘waarom’ van de Holocaust beantwoordt Longerich helaas niet afdoende. Daarvoor is zijn blik teveel gericht op zijn protagonist. Hitler was dan wel de hoofdverantwoordelijke en hij nam de belangrijkste beslissingen, maar waarom zoveel Duitsers hem volgden, verklaart Longerich hier niet mee. Verder besteedt hij nauwelijks aandacht aan de motivatie van de collaborateurs, de mensen in de bezette gebieden en de rol van de lokale bevolking in Oost-Europa, waar de moord op de Europese Joden grotendeels plaatsvond.

Oordeel
Hoewel Longerich het bestaande beeld van Hitler op een aantal belangrijke punten nuanceert, bevindt zijn biografie zich grotendeels op één lijn met die van Kershaw en Ullrich. Er zijn weinig écht nieuwe feiten over Hitler te vinden. Dit neemt niet weg dat het hier een zorgvuldig samengesteld boek betreft. Longerich weegt zijn bronnen op voorbeeldige wijze, wat van groot belang is bij een onderwerp dat zo gemystificeerd is als Hitler. De weinige afbeeldingen die het boek telt zijn bovendien treffend en origineel.

De goed ingevoerde lezer zal hier zoals gezegd weinig nieuws aantreffen. Niettemin is Hitler. Biographie zeer geschikt voor een breed publiek. In de eerste plaats is het boek aanzienlijk korter dan de biografieën van bovengenoemde historici – hoewel het nog altijd 1300 pagina’s in beslag neemt. Ten tweede speelt de historiografische discussie zich vooral in de eindnoten af, wat de leesbaarheid ten goede komt. Het is nu wachten op het tweede deel van Volker Ullrichs biografie om te zien of dan eindelijk echt alles over Hitler is gezegd.

Peter Longerich, Hitler. Biographie. Siedler Verlag (2015). ISBN  978-3-8275-0060-1, € 39,99

Door Koen Smilde

Koen smildeKoen Smilde (1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Momenteel legt hij de laatste hand aan zijn researchmasterscriptie. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis. Daarnaast werkt hij als stagiair bij het NIOD aan een onderzoek naar de representatie van de Tweede Wereldoorlog op Wikipedia

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven