Met 140.000 verkochte exemplaren in 2019 is er sprake van een behoorlijke interesse in de 550 pagina’s tellende ideeën-roman van Ilja Leonard Pfeijffer:Grand Hotel Europa. Met een uitgebreide analyse van de Europese geschiedenis en identiteit en doorspekt met intertekstuele verwijzingen naar de Europese literaire traditie een must-read voor iedere geëngageerde historicus. Maar vooral een uitnodiging voor iedereen om na te denken over de toekomst van Europa en wat het betekent om toerist te zijn in de 21e eeuw.
Een onderzoek naar grootse ideeën
Naast een tragikomisch liefdesverhaal is Grand Hotel Europa een ideeënroman, waarbij het plan van het maken van een ideeënroman een ruim kader vormt voor iedere gedachte over Europa’s geschiedenis en massatoerisme. Al denkend, wandelt Pfeijffer door het door toeristen overlopen Venetië, hangt hij zelf de toerist uit in “een obscuur Balkanstaatje,” overkomen hem interviews met “hedonistische escapist-”toeristen en belandt hij in filosofische discussies over de toekomst van Europa met een gepensioneerd historicus in de eetzaal van het hotel. Zowel het onderwerp massatoerisme alsook de toekomst van Europa worden in de media vaak simplistisch en eenzijdig betogend afgedaan. Daar neemt Pfeijffer geen genoegen mee. Hij laat de lezer ieder argument, iedere bespiegeling over toerisme en over Europa, ervaren, zonder een eindconclusie af te dwingen.
Dat het perspectief van de schrijver/hoofdpersoon daarbij belemmerend werkt, zoals Persis Bekkering eerder in de Volkskrant betoogde, werd door mijn leeservaring niet bevestigd. In deze postmoderne tijd waarderen wij toch juist het kenbaar maken van ons eigen perspectief, in de wetenschap dat het een illusie is daaraan te kunnen ontsnappen?
De kracht van metaforen, symbolen en parabelen
Bij Bekkerings daaropvolgende waarneming dat Pfeijffer niets aan het toeval overlaat, sluit ik mij echter volledig aan: “Iedere ontmoeting, hoe vluchtig ook, past in het schema van ‘Europa in het verleden’.” Pfeiffer – we moeten niet vergeten dat we van doen hebben met een gepassioneerd classicus – maakt ouderwets veel gebruik van metaforen en parabels: De vluchteling die met zijn vluchtverhaal de Aeneas herhaalt, een vervallen hotel dat de naam draagt van haar oprichter: Europa. Het nieuwe geld in de woestijn in Dubai “waar niks zal groeien,” waardoor kunst en cultuur uit Europa moet worden geïmporteerd. Ik kan zo eindeloos doorgaan, want symboliek is Pfeijffers forte.
Dat sommige lezers daar enig ongemak door voelen, kan verklaard worden met de trend van de afgelopen Nederlandse-schrijversgeneraties om vooral feitelijk klinkende, doe-maar-normaal-dan-doe-je-al-gek-genoeg, no-nonsense taalgebruik in te zetten om tot diepere inzichten te komen. We lijken even vergeten hoe de rijke, metaforische literatuur haar unieke steentje kan bijdragen aan dat inzicht.
Nooit een woord te veel: Pfeijffers poëtische taalgebruik
Dit brengt ons tot slot bij het taalgebruik van Pfeiffer, door verschillende recensenten omschreven als “hoogdravend,” “bourgondisch,” “onnodig deftig” of, iets positiever: de “verheven prachtstijl van klassieken.” Als het kamermeisje op de deur van Pfeijffers kamer klopt zonder dat hij iets besteld heeft, schrijft hij:
“Ik dankte haar voor haar komst, zei dat ik echter tot mijn spijt niets had besteld, maar verklaarde mij uiteraard ten volste bereid die omissie goed te maken, mocht ik haar daarmee van dienst zijn.”
Inderdaad een zin die zich het beste laat omschrijven als verheven en deftig. Maar vooral ook een zin die past in de context van het oude Grand Hotel Europa waar de hoofdpersoon zich op dat moment bevindt. Over een enigszins deprimerend tripje naar Giethoorn verhaalt Pfeijffer namelijk met zinnen zoals:
“De chauffeur die mij had opgehaald van Schiphol, reed Giethoorn binnen via de Beulakerweg en zetten mij af bij de parkeerplaats van de Spar op het Eendrachtsplein.”
Een zin die geen enkele pretentie heeft en vooral inspiratieloosheid uitstraalt. Hierbij kan het de lezer niet ontgaan dat Pfeijffers taalgebruik de taal reflecteert op de knulligheid van de Giethoorn-trip.
Kortom, wat vooral opvalt aan de taal in Grand Hotel Europa is de afwisseling, waarbij de klassieke stijl die Pfeijffer zo goed ligt, niet zozeer een smaakkwestie is als wel een inhoudelijke keuze. Als je op zoek gaat naar overdreven tekstuele tierelantijnen die Pfeijffer ook achterwege had kunnen laten, dan blijkt: er staat nooit een woord te veel. Hadden we iets anders kunnen verwachten van een roman geschreven door een dichter?
Literatuur als basis voor een geëngageerd koffieautomaat-gesprek
Wat Grand Hotel Europa vernieuwend maakt, is de leesbaarheid van het geheel. Pfeijffer is de eindeloze stijloefeningen van Het grote baggerboek en La Superba gepasseerd en weet zijn rijke taal nu te combineren met een inhoudelijke visie en een gezonde spanningsboog. Kortom, met deze roman heeft Pfeijffer voor het eerst de balans gevonden tussen barokke poëzie en toegankelijke, geëngageerde proza.
Het is een tijdje uit de mode geweest in de Nederlandse literatuur: geëngageerde, poëtische werken met grootse gebaren. Het succes van Grand Hotel Europa laat zien dat het weer kan, en vooral, dat het niet moeilijk en best mooi mag zijn. Laat Grand Hotel Europa het begin zijn van een verfrissende wind door het Nederlandse literatuurlandschap, waarbij literaire middelen weer openlijk ingezet mogen worden om van dichtbij te bestuderen wie we zijn, als Europeaan, als toerist in de 21e eeuw en als lezer. Dit gaat ons allemaal aan en dit willen we allemaal lezen.
Ilja Leonard Pfeijffer, Grand Hotel Europa.
De Arbeiderspers, 2019. 552 pagina’s.
ISBN: 9789029526227
€26,99
Circe de Bruin (1992) studeerde Literatuurwetenschap en Publieksgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zij specialiseerde zich in de representatie van minderheden in (nationale) narratieven en haar interesse gaat uit naar de maatschappelijke consequenties daarvan.
