Je moet vasthouden aan de normen en waarden die je voor jezelf hebt vastgesteld. Als je daarmee gaat rommelen, dan is dat het einde. Dan houd je op een waardig mens te zijn.’ Met deze gedachte besluit een Nederlandse consul in Litouwen, Jan Zwartendijk, al aan het begin van de Tweede Wereldoorlog visa uit te schrijven voor Poolse Joden die op de vlucht zijn geslagen, na de inval van de Duitsers in Polen. In samenwerking met zijn baas, gezant De Decker in Riga en de Japanse consul Sugihara helpen ze enkele duizenden mensen ontsnappen.
Jan Brokken schrijft al meer dan 40 jaar veelgeprezen boeken. Hij onder andere genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs en de Gouden Uil. Voor De Rechtvaardigen is hij genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs. Brokken heeft zich lang beziggehouden met het onderzoek naar consul Zwartendijk en zijn collega’s. Hij doorzocht vele archieven in meerdere landen en probeerde met overlevenden van de oorlog de waarheid boven water te halen over hoeveel Joden er gered zijn. Daarnaast reisde hij met de dochter van de consul langs de belangrijkste plekken in Litouwen en bracht hij een bezoek aan Japan. Zo probeert Brokken de geschiedenis rond Zwartendijk zo goed als het kan te reconstrueren. Het resultaat is een levendige biografie van Zwartendijk aangevuld met minibiografieën van andere hoofdpersonen. Af en toe springt de schrijver in een hoofdstuk naar het heden als hij (klein)kinderen van hoofdpersonen bezoekt of als hij zijn eigen zoektocht door archieven beschrijft.
Mister Radio Philips
Jan Zwartendijk had nooit verwacht als consul in Litouwen benoemd te worden. Hij was een matige zakenman die na enkele mislukkingen in Argentinië, Hamburg en Praag benoemd werd tot baas van de Philipsfabriek in Litouwen. Tot zijn verrassing belde de Nederlandse gezant van de Baltische Staten, Leendert De Decker, hem op of hij consul wilde worden. De oorlog was al uitgebroken en de Nederlandse regering zat in ballingschap in Londen, maar in de Baltische Staten was het relatief rustig en moesten de belangen van Nederlandse bedrijven en ingezetenen beschermd worden. Zwartendijk aanvaardde de titel met lichte tegenzin en met de belofte van De Decker dat het toch niet zoveel voorstelde. Hij mocht gewoon in zijn pand blijven wonen, alleen werd de fabriek tevens een consulaat. Zwartendijk stond toen vooral bekend als Mister Radio Philips, de man die altijd mooie radio’s en scheerapparaten aan de Litouwers verkocht.
The Angel of Curaçao
Alles verandert als Duitsland en iets later de Sovjet-Unie Polen binnenvallen en in tweeën rijten. Duizenden Poolse Joden vluchten naar het onbezette Litouwen. Al snel proberen sommigen door te reizen naar echt veilig gebied, aangezien niemand zich illusies maakt over de intenties van de twee agressieve buurlanden.
Het is onduidelijk wie uiteindelijk het idee verzint om de zogeheten Curaçao-visa uit te schrijven. Volgens Brokken vraagt een Jood aan de consul of hij door mag reizen en of daar een visum voor nodig is. Zwartendijk en De Decker verzinnen een list door te bluffen dat ze echte visa uitschrijven, terwijl het slechts een tekst is dat geen visum nodig is voor de koloniën, wat helemaal niet waar is. Door het stempel lijkt het een heus reisdocument. Ze stippelen een route voor Joden met een doorreisvisa. Die route voert door de Sovjet-Unie en Japan naar de Nederlandse onbezette koloniën Suriname, Curaçao of Indonesië. De Japanse consul werkt hier gewillig aan mee en schrijft voor elke vluchteling met een visum een doorreisvisum voor Japan.
Na verloop van tijd ontstaat een enorme wachtrij in de straat voor beide consulaten. Zwartendijk en de Japanse Sugihara schrijven tot wel twintig uur per etmaal visa, terwijl hun vrouwen af en toe hun handen masseren. Uiteindelijk nemen de Sovjets definitief de macht over en sluiten ze alle buitenlandse consulaten. Beide consuls blijven echter doorschrijven, wat illegaal is aangezien ze geen officieel consul meer zijn. Sugihara schreef zelfs door tot de trein, die hem terug naar Japan zou brengen, wegreed. De laatste doorreisvisa wierp hij uit het raam van zijn coupé naar de menigte die zich op het perron verzameld had. Op deze manier zijn minstens 2139 visa verstrekt en tot wel 10.000 mensen gered van de Holocaust. Van één van de vluchtelingen kreeg Zwartendijk hiervoor de titel ‘The Angel of Curaçao’.
Erkenning en berisping
In het boek zijn duidelijk enkele helden bezig met het redden van vele anderen, met gevaar voor hun eigen leven. Naast bovengenoemd drietal hielpen andere consuls in Stockholm en Japan ook weer mee met het doorsturen van vluchtelingen. Allen vinden zichzelf niet erg heldhaftig, ze doen gewoon hun plicht, uit naastenliefde of menselijkheid.
Hun regeringen zijn daar echter niet bepaald blij mee. Zwartendijk wordt later berispt door het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Hij zou geen onderscheiding krijgen, want hij had nooit mogen doen wat hij gedaan had. Dit stemde hem erg ongelukkig. Sugihara werd nog zwaarder gestraft: hij had eigengereidheid getoond, een doodzonde voor Japanners in die tijd. Daarom werd Sugihara uit de diplomatieke dienst gezet en leefde hij decennialang als armzalige dagloner. Hij maakte nog wel mee dat het onderzoek naar de Curaçao-visa uitkwam, waarna hij van Yad Vashem de titel ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’ kreeg. Plots kreeg hij van de Japanse regering ook alle lof toegezwaaid. Zwartendijk zou dit allemaal niet meer meemaken: het onderzoek naar het aantal geredde Joden was pas na zijn dood voltooid. Zijn kinderen moesten bovendien lang vechten voor erkenning en voor titel van ‘Rechtvaardige’, deels ook omdat Zwartendijk uit veiligheidsoverwegingen zijn eigen bewijsmateriaal had vernietigd.
Fascinerend verhaal over een onbekende held
Dit boek vestigt de aandacht op minder bekende helden uit de Tweede Wereldoorlog. We kennen de Engelandvaarders en de beroemdste verzetsleden, maar Zwartendijk is nog te weinig bekend. Gelukkig heeft Brokken met jarenlang onderzoek nu een uitmuntende biografie geschreven, waarin eer wordt gedaan aan de ‘Angel of Curaçao’. Bijna evenveel eer geeft Brokken aan de andere helden in de diplomatieke dienst, die ’aan vergelijkbare acties meewerkten.
Het boek leest niet als een standaard biografie van één persoon, maar daarin zit juist de kracht: enkele Joodse families, die het dankzij Zwartendijk en de anderen overleefd hebben, worden uitgelicht en hebben hun eigen hoofdstukken. Zo krijgen de vluchtelingen een gezicht, in plaats van een nummer. Door dit boek zou je een Zwartendijk-straat in elke stad wensen. Een grootste prestatie van Brokken.
Door Alexander van den Berg.
Jan Brokken, De Rechtvaardigen. Hoe een Nederlandse consul duizenden Joden redde.
Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam, 2018.
ISBN: 9789045036649
€22,99
Alexander van den Berg (1993) voltooide in 2016 de onderzoeksmaster Modern History aan de Universiteit van Utrecht. Zijn expertise ligt bij de politiek-internationale geschiedenis in de achttiende tot negentiende eeuw. In zijn vrije tijd leest hij graag Nederlandse of Engelse historische literatuur. Eerder schreef hij voor Aanzet, het studentenblad van en voor Utrechtse geschiedenisstudenten.
