Eerder schreef John Dickie, hoogleraar Italiëstudies aan University College Londen, succesvolle boeken over de Italiaanse keuken en de maffia. Nu was het tijd voor een boek over wat hij gekscherend ‘de maffia van de middelmaat’ noemt. Niet dat er te weinig boeken over de Vrijmetselarij zijn. Broeders en complotdenkers hebben bibliotheken volgeschreven over De Orde. Goede geschiedenissen zijn echter schaars.
De Vrijmetserlarij is een geheim genootschap dat in de zeventiende en achttiende eeuw ontstond in Schotland en Engeland. De exacte geboortedatum is lastig te geven, want het genootschap wordt omringd met speculatie en geschiedvervalsing. Complotdenkers laten hun fantasieën al eeuwen los op De Orde, zo laat Dickie zien. Maar de broeders konden er zelf net zo goed wat van. De eerste Britse loges – afdelingen – claimden dat Mozes, keizer Augustus en zelfs Adam al vrijmetselaars waren. Franse vrijmetselaars meenden dat De Orde voortkwam uit de Tempeliers. Prince Hall Vrijmetselaars, Afro-Amerikanen die niet lid mochten worden van witte loges, stelden dat Mozes in Ethiopië de bouwkunst leerde. De échte, eerste vrijmetselaars waren dus zwart.
Universele formule, lokale uitwerking
Dickie heeft uit al deze mythen een betrouwbare geschiedenis gedestilleerd. Hij schetst een verleden dat niet zo spectaculair is als complotdenkers hopen. Natuurlijk, het is niet te ontkennen dat veel invloedrijke mannen (vrouwen konden geen lid worden) vrijmetselaar waren. Maar in hoeverre maakt dit het genootschap machtig? Vormden de loges werkelijk de staten en samenlevingen waar ze in opereerden? Dickie laat zien dat het eerder andersom was: de vrijmetselaarsformule vormde zich naar de lokale omstandigheden.
Vanuit Schotland en Engeland verspreidde de Vrijmetselarij zich over de wereld. Overal waar loges werden opgericht paste het genootschap zich aan. Het was niet voor niets dat Franse vrijmetselaars zich liever ridders waanden dan steenhouwers. In ancien régime Frankrijk voelden edellieden weinig voor het stadse egalitarisme dat in Britse loges heerste. Door graden met riddersymboliek en dure regalia te bedenken bouwden de Fransen hun eigen aristocratie binnen De Orde.
Vraagtekens
Dickie licht in elk hoofdstuk een aantal markante broeders uit die iets vertellen over de Vrijmetselarij in de betreffende periode of het betreffende land. De verhalen die hij vertelt zijn boeiend en spannend, en de hoeveelheid geraadpleegde literatuur en bronnen is indrukwekkend. Dickie heeft met alle anekdotes een onderhoudend boek gebouwd.
Toch bleef er bij mij iets knagen. In De Orde ligt de nadruk op de bijzondere individuen. Daarnaast is Dickie erg geïnteresseerd in de organisatie van de Vrijmetselarij. Er komen heel wat constitutiebrieven, grootloges en obediënties langs. Door die focus op individuen enerzijds en abstracte organisaties anderzijds miste ik een belangrijk element: wat deden die mannen eigenlijk met elkaar, en wat trok hen aan in De Orde? Anders verwoord: wat gebeurde er tussen de individuen in de organisatie?
Rituele vriendschap
Dickie is niet bang om het inwijdingsritueel van de Vrijmetselarij uit de doeken te doen. Spoiler: er zijn echt schedels bij betrokken. Maar wat vrijmetselaars na die inwijding deden en doen, blijft toch vaag. Een hoogtepunt van het boek is een uitweiding over Dickies grootvader, een enthousiast vrijmetselaar. Hij trad toe nadat hij de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog had overleefd. Tussen de doodsymboliek van De Orde hervond hij het kameraadschap dat hij kende uit de loopgraven.
Hier en daar noemt Dickie vriendschap, verlichte idealen en baankansen als belangrijke beweegredenen voor lidmaatschap. De drinkgelagen waren voor velen een belangrijke bonus. Een meer systematische analyse van motivaties en praktijk binnen loges is echter niet in het boek te vinden. Dickie is te druk met revoluties, spionnen en markante mannen. Wetenschappelijkere studies zoals Kenneth Loiselles boek Brotherly Love of Heather Morrisons analyse van maçonnieke drinkliederen besteden wel aandacht aan de ‘geritualiseerde vriendschap’ die broeders zochten. Het kan dus wel.
Desondanks is De Orde een knap publieksboek dat stoelt op stapels studies en bronmateriaal. Dickie laat zien dat je geen complotten nodig hebt om spannende verhalen te vertellen over een mysterieus genootschap.
Door Adriaan Duiveman.
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
John Dickie, De Orde: Hoe de vrijmetselaars bouwden aan de moderne wereld.
Ambo Anthos, 2020. 464 pagina’s.
ISBN: 9789026341106
€39,99
Adriaan Duiveman is promovendus aan de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek naar de sociale en culturele impact van (natuur)rampen in de achttiende eeuw.
