Ze zijn een welbekende vertegenwoordiging van alles dat macaber, duister en gotisch is. Ze vliegen rond in de gedichten van Edgar Allan Poe, en op de decors van de Hammer horrorfilms. Ze zijn de aaseters op de slagvelden en de krassende boodschappers van onheil. Of althans, zo worden ze in veel culturen gezien: raven hebben het qua public relations onder de mens nogal te verduren gehad door de eeuwen heen. Ze zijn daardoor verjaagd, hun netten kapotgeslagen en in veel regio’s in West-Europa, waaronder de Lage Landen, geheel uitgeroeid. Toch maken ze in recente jaren een terugkeer in onze contreien. Genoeg reden voor de Belgische cultuurhistoricus Kristof Smeyers om een boek te schrijven waarin hij een inventarisatie doet van wat raven zoal voor ons hebben betekend. Het resultaat is Raaf, Cultuurgeschiedenis in Vogelvlucht.
De raaf als held, maar vooral ook schurk
Smeyers opent zijn boek met een ontmoeting in 2010. Hij beschrijft een persoonlijke herinnering aan een raaf die in een kooi in het bezoekersgedeelte van het Zwin tentoongesteld werd aan het publiek. Verloren en verwaarloosd stond de kooi er volgens Smeyers bij en daardoor begon hij naar eigen zeggen meteen menselijke eigenschappen toe te dichten aan de raaf: ‘Vernauwden haar irissen nu net? Was dat een frons?’ Hij betrapt zich op dat wat mensen al eeuwenlang met raven doen: meer zoeken achter de dierlijke instincten die raven hebben. Tijdens zijn ontmoeting met deze raaf dacht Smeyers meteen aan de alleswetende boodschappers van Odin, Hugin en Munin. Die raven vlogen de hele wereld over om de Noorse oppergod te berichten over al wat er zich afspeelde. Maar deze raaf wist niets over de wereld buiten haar kooi en er waren in 2010 al tientallen jaren geen wilde raven meer gesignaleerd in België. Kennelijk waren de Lage Landen een blinde vlek in de alwetendheid van Odin.
Toch is dit geen boek over menselijke psychologie. Er wordt niet ingegaan op waarom we dieren nu eigenlijk antropomorfiseren. Smeyers houdt het relatief luchtig en wil meer kijken naar de gevolgen die dit antropomorfisme heeft gehad voor de raaf. Daarnaast kijkt hij naar wat de gestage terugkeer van de raaf in West-Europa betekent voor ons beeld van deze vogel. Daarvoor heeft hij het boek ingedeeld in grofweg drie hoofdstukken die ingaan op de cultuurgeschiedenis van raven. Toch blijft het antwoord op deze vraag onvolledig. We horen nooit echt of er nu een wezenlijke verandering tot stand is gekomen in de waardering van raven.
Smeyers beperkt zich overigens niet tot Europa, al legt hij daar wel grotendeels de nadruk op. Zo wordt in het hoofdstuk ‘Zwartkijkers’ voornamelijk ingegaan op de ongunstige reputatie die raven hebben door hun als grimmig ervaren zwarte voorkomen. In het hoofdstuk wordt een inheemse Noord-Amerikaanse mythe verteld over waarom raven eigenlijk helden zijn die door zelfopoffering zwart zijn geworden. Het verhaal wil dat de goden besloten hadden om het vuur van de mensheid af te pakken zodat zij dood zouden vriezen. Het waren de raven, op dat moment witte vogels, die het vuur als een Noord-Amerikaanse Prometheus van de goden terug stalen en de mensheid redden. Alleen zijn hun veren daardoor wel zwartgeblakerd en wordt er nog maar zelden een witte raaf geboren. Dit soort verhalen zijn heel fascinerend en worden leuk verteld door Smeyers. Deze trivia, waar er nog veel meer van zijn, zijn de kracht van dit boek.
Het verdwijnen van de raaf
Toch zijn verhalen over de positieve aspecten van de raaf zeldzaam. Zoals gezegd richt het hoofdstuk ‘Zwartkijkers’ zich vooral op haar ongunstige reputatie, maar ook de andere hoofdstukken staan vol met verhalen over raven die lui, gemeen, sluw en immoreel zijn. In een parallelle mythe over waarom witte raven zwart zijn geworden, verschroeit de Griekse god Apollo de raaf omdat het luie dier er te lang over deed om hem een beker water te brengen. In het Bijbelse verhaal van Noach worden er eerst raven losgelaten om te ontdekken of de Zondvloed ten einde is, maar zij keren niet terug. In contrast met de verraderlijke raven is het de duif die naar Noach terugkeert met nieuws. Andere ravenverhalen gaan over de raaf als boodschappers van de goden of de poortwachters van het hiernamaals, maar bijna overal is een negatieve klank aanwezig. ‘Een jolige raaf, dat was onbetamelijk, onnatuurlijk zelfs, en onherkenbaar.’
In het laatste hoofdstuk, ‘Eenzaat’, gaat Smeyers in op hoe de voornamelijk ongunstige reputatie van de raaf ervoor heeft gezorgd dat ze in ieder geval in Europa het doelwit werd van uitroeiingscampagnes. Al in de vijftiende eeuw werd de raaf vogelvrij verklaard. In steden als Londen en Amsterdam werd raven doden actief aangemoedigd: de legende over de raven van de Tower of London moet men dan ook voornamelijk aan Victoriaanse gotische fantasie toeschrijven. Er waren zelfs heiligen zoals Sint-Godelieva van Gistel wier taak het was om raven te verjagen van het korenveld. En zo, langzaam maar zeker, verdween de raaf uit onze streken. Pas sinds de jaren zeventig, met de opkomst van meer ecologisch bewustzijn, werd de raaf weer beschermd en begint ze langzaam maar zeker weer haar intrede te maken. Voor nu beperkt ze zich nog voornamelijk tot de Veluwe. Het gaat langzaam, zo meent Smeyers, omdat raven een lang geheugen hebben en de mens niet meer vertrouwen: een bewust antropomorfisme, hij kan het niet laten.
Een ode aan een vogel en een aanklacht tegen de mens
‘Raven zijn net als wolf en zeearend een spiegel van onze beschaving’, zo luidt een citaat van Kiekendiefonderzoeker Ben Koks op de kaft van Raaf. Dit is dan ook de boodschap die Smeyers mee wil geven. Hoewel wij in het verleden een voornamelijk negatief beeld van deze dieren hadden, is er met de in de twintigste eeuw opkomende focus op natuurbehoud een herwaardering van deze dieren gekomen. Het is dan ook tijd om de oude vooroordelen ten opzichte van raven te laten varen en deze vogels weer te verwelkomen in ons midden, aldus meent Smeyers. Zoals eerder gezegd vermeldt Smeyers hier verder niet veel meer over, maar bovenal is Raaf een leuk boek met trivia over cultuurgeschiedenis. Het is dus een geschikt boek voor natuurliefhebbers en cultuurhistorici, maar ook zeker voor wie interessante feitjes over raven wil leren voor een pubquiz.
Door Tim de Wit.
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Kristof Smeyers, Raaf, Cultuurgeschiedenis in Vogelvlucht
Uitgeverij Ertsberg, 2022. 144 pagina’s.
ISBN: 9789464369229
€ 23,50
Tim de Wit (1992) is afgestudeerd als historicus aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en the University of Georgia. Hij specialiseert zich in Amerikaanse negentiende-eeuwse geschiedenis, specifiek die van het Amerikaanse Zuiden, de Amerikaanse Burgeroorlog en het overheidsbeleid ten opzichte van Native Americans. In het kader van dat laatste heeft hij onderzoek ter plaatse gedaan in Oklahoma over hoe de lokale volken de Amerikaanse Burgeroorlog beleefden. Tegenwoordig is hij werkzaam op het International Office van de VU en geeft hij groepsrondleidingen op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog.
