Recensie | Laurence Rees – Hitler & Stalin

De Britse schrijver en essayist Martin Amis publiceerde in 2002 een polemisch boek over Stalin, waarin hij de vraag stelde wat het verschil was tussen ‘the little moustache and the big moustache’. Daarmee was hij wellicht de gevatste, maar zeker niet de eerste die Hitler en Stalin met elkaar vergeleek. Al sinds de twee dictators zich lieten gelden op het wereldtoneel, wordt de verwantschap tussen hen onderzocht. Historicus en BBC-documentairemaker Laurence Rees voegt zich met zijn nieuwste boek in deze lange rij.

Slachtoffers en daders

Zoals de ondertitel verraadt, richt Rees zich in Hitler and Stalin: The Tyrants and the Second World War vooral op de periode van de Tweede Wereldoorlog. Wat volgt is een vrij conventionele politieke en diplomatieke geschiedenis met veel nadruk op de strijd aan het Oostfront: het Molotov-Ribbentroppact, de inval in Polen, Operatie Barbarossa, het Beleg van Leningrad, de Slag om Stalingrad en de Opstand van Warschau komen allemaal uitgebreid voorbij.

Gelukkig blijft het niet alleen hierbij. Als documentairemaker ontmoette Rees de afgelopen dertig jaar honderden ooggetuigen van de regimes van Hitler en Stalin. Slachtoffers én daders. Zo is er een Duitse officier, die hielp bij het plannen van de inval in de Sovjet-Unie en na de val van Stalingrad twaalf jaar krijgsgevangenschap moest doorstaan. Een andere Duitse soldaat vertelt hoe in 1941 Moskou en het Kremlin al in het zicht van de Wehrmacht waren, wat tot een grote uittocht van burgers uit de stad leidde. Rees sprak met één van hen: Maja Berzina, wiens vader een paar jaar eerder tijdens Stalins Grote Terreur was vermoord. Ook interviewde Rees Nikolai Ponomariev, Stalins persoonlijke telegrafist, die er getuige van was hoe Stalin op het laatste moment weigerde de hoofdstad te verlaten. Beklijvend zijn ook de getuigenissen van de slachtoffers van de etnische zuiveringen en genocide van de twee dictators.

Naast interviews, put Rees uit een rijke verzameling van gepubliceerde herinneringen. Sommige daarvan zijn al eindeloos geciteerd, zoals Als Gefangene bei Hitler und Stalin van Margarete Buber-Neumann, waarin ze haar ervaringen beschrijft in zowel de cellen van de geheime dienst van de Sovjet-Unie als naziconcentratiekamp Ravensbrück. Maar er zijn ook een hoop minder bekende memoires van bijvoorbeeld Duitse militairen, waar Rees fijntjes door de vele zelfrechtvaardigingen heen prikt.

Duitse en Russische officieren schudden de hand in het zojuist veroverde Polen.
Foto uit oktober 1939 door onbekende fotograaf van Russische TASS press agency.
https://en.wikipedia.org/wiki/
Soviet_invasion_of_Poland#/
media/File:Spotkanie_Sojusznik%C3%B3w.jpg

Verschillen en overeenkomsten

Door het boek weeft Rees een analyse van de regimes en regeerstijlen van Hitler en Stalin. Rees karakteriseert de één als een charismatisch leider, waar de ander meer een bureaucraat was, die zijn autoriteit aan zijn positie ontleende. Beiden gebruikten massamedia om hun grip op het land te verstevigen. En allebei hingen ze een ideologie aan: Hitler geloofde dat strijd tussen rassen de sleutel van het bestaan was en Stalin ontwaarde deze in de klassenstrijd. Maar wat het duidelijkst naar voren komt zijn de minachting die beiden koesteren voor mensenlevens, zowel van vermeende vijanden als van de eigen manschappen.

De twee dictators hadden allebei geen naaste vertrouwelingen, maar waar Stalin op het paranoïde af overal niet-bestaande complotten zag, was Hitler juist blind voor de complotten die er om hem gesmeed werden. Rees laat ook goed zien hoe Wehrmachtgeneraals met Hitler van mening durfden te verschillen, terwijl zelfs maar de schijn van anders denken dan Stalin een doodvonnis kon betekenen. Naarmate de oorlog vordert keert dit om: Stalin leert, mede door een aantal van zijn eigen catastrofale fouten, steeds meer te vertrouwen op zijn legertop, terwijl Hitler die van hem steeds meer begint te wantrouwen, wanneer zij hem vertellen dat de situatie voor Duitsland uitzichtloos is.

Andere verschillen die Rees opnoemt voelen wat geforceerd aan. Zo schrijft hij dat Stalin, anders dan Hitler, zijn tegenstanders graag om de oren sloeg met ongedefinieerde beschuldigingen zoals ‘koelak’ (voor rijke boeren die geacht werden uitbuiters te zijn) en ‘vijand van het volk’. Tot op zeker hoogte was dit in het naziregime anders, maar ook de nazi’s lukte het nooit om precies te definiëren wanneer iemand Joods bloed had – daarom baseerden ze dit op basis van de religie van de grootouders. En ook bij de vervolging van de Sinti en Roma gaapte er een kloof tussen de theorie en de praktijk.

Vergelijking

Door de periode van de Tweede Wereldoorlog als uitgangspunt te nemen, heeft Hitler and Stalin een duidelijke focus, maar deze beperkte tijdspanne heeft gevolgen voor de analyse. Rees’ vergelijking zegt nu vooral iets over de twee regimes in oorlogstijd, terwijl beiden net zo lang, of zelfs langer, in vredestijd bestonden. Het blijft daarom een beetje de vraag welk dieper inzicht in Hitler en Stalin de lezer heeft gekregen door de twee dictators met elkaar te contrasteren.

Dit gemis wordt vergroot door het ontbreken van een duidelijke historiografische positionering. Rees noemt slechts de punten waarop zijn boek verschilt van Alan Bullocks dubbelbiografie Parallel Lives uit 1991. Maar in de tussenliggende jaren zijn er meerdere boeken verschenen die gelijksoortige vragen stellen. Daarbij springt The Dictators van Richard Overy het meeste in het oog, maar ook de boeken van Robert Gellately en Timothy Snyder, laat staan de stapels academische artikelen en bundels over totalitarisme, worden niet expliciet bediscussieerd.

Hitler and Stalin. The Tyrants and the Second World War overtuigt daarom meer als een vlot geschreven (en dankzij de vele getuigenissen levendige) geschiedenis van de oorlog tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, dan als een diepgewortelde analyse van de twee dictators en hun systemen.

Door Koen Smilde.


Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel

Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma


Laurence Rees, Hitler and Stalin. The tyrants and the Second World War.
Uitgeverij Penguin Books 2020. 528 pagina’s.
ISBN: 9780241422670
€21,99

Koen Smilde (1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis. Hij werkt bij het NIOD aan het crowdsourcing project Adopteer een dagboek.

Berichten gemaakt 1260

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven