Recensie: Lennert Savenije – Nijmegen, collaboratie en verzet

Lennert Savenije, Nijmegen, collaboratie en verzet. Een stad in oorlogstijd.
Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 2018
ISBN: 9789460043789
€34,50

 

 

Het Platform Herinnering Tweede Wereldoorlog heeft 2018 uitgeroepen tot het ‘Jaar van het Verzet’ om, nu het aantal mensen dat de Tweede Wereldoorlog bewust heeft meegemaakt in hoog tempo afneemt, aandacht te blijven vragen voor verzetsverhalen. Het recent verschenen boek Nijmegen, collaboratie en verzet, van de hand van historicus Lennert Savenije,  levert daar een waardevolle bijdrage aan.

Collaboratie & verzet

Verzet bestaat echter niet zonder collaboratie, betoogt Savenije. Beide verschijnselen versterken elkaar namelijk en zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hoewel in het verleden de twee begrippen vaak als tegenpolen werden gezien, en vaak gelijkgesteld werden aan goed of fout, is deze visie, aldus de historicus, te statisch en niet overeenkomstig met de werkelijkheid. Daarom is het nodig om de termen anders te gebruiken, waarbij het noodzakelijk is om meer oog te hebben voor de dynamiek van de historische actualiteit. Kortom, een multiperspectieve benadering is gewenst. Daarmee sluit Savenije aan bij een reeks andere wetenschappers die eenzelfde doel voor ogen hebben – wat betreft de theoretische kapstok is het boek weinig vernieuwend.

Nijmegen in oorlogstijd                                            

Wel nieuw is de focus op Nijmegen. Savenije onderzoekt welke factoren en omstandigheden van invloed waren op de houding van de Nijmegenaren ten opzichte van de Duitse bezetter: conformeerden de Nijmegenaren, vanuit overtuiging of noodzaak, zich aan de Duitsers, onttrokken zij zich aan diens beleid of protesteerden en saboteerden zij, waar mogelijk, de bezettingsmacht? Door dergelijke vragen te onderzoeken, hoopt Savenije het doen en denken van de Nijmegenaren in kaart te kunnen brengen en  – een aanzet te geven tot – het optekenen van de oorlogsgeschiedenis van de stad.

Savenije neemt de lezers mee in de oorlogsgeschiedenis van de stad Nijmegen, de casus voor zijn onderzoek naar collaboratie en verzet. Daarbij schetst hij de geschiedenis en het profiel van de Waalstad, de Nijmeegse oorlogsjaren en de verwerking van de oorlogstrauma’s. De attitudes van talrijke organisaties en individuen – van burgemeesters tot studenten en van werklozen tot priesters – ten opzichte van de Duitse bezetter staan daarbij centraal.

Burgemeester Steinweg

Neem de Nijmeegse, op Duitsland georiënteerde burgemeester Josef Steinweg.  Sinds 10 mei 1940 had de burgemeester, samen met zijn collega’s in het stadsbestuur, zich tegen wil en dank aangepast aan de nieuwe bestuurshiërarchie in bezettingstijd. Lopende zaken op de agenda werden gecoördineerd en voorschriften van het Duitse bezettingsbestuur werden, vaak in overleg met hogere Nederlandse instanties en bestuurders, uitgevoerd. De ordehandhaving, regulering van het maatschappelijk leven en uitsluiting van de joodse gemeenschap werden op zijn last doorgevoerd. Tegenover de Winterhulp, de nationaalsocialistische organisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog alle maatschappelijke hulpverlening voor zijn rekening nam, stond Steinweg zelfs uitermate sympathiek. Tegelijkertijd verbood hij de NSB om de door hen gebruikte prinsjesvlag uit de toren van de Stevenskerk te hangen en probeerde hij besluiten van de NSB-gelieerde politiecommissaris, de heer Van Dijk, tegen te houden of te traineren.

Zo ontstaat het beeld van een burgemeester die streefde naar een goede verstandhouding met de bezettingsmacht en die het voortbestaan van het bestuurlijk arrangement prioriteerde. In 1942 ging Steinweg, met veel egards, met pensioen. Na de oorlog wilde hij zijn positie als burgemeester in Nijmegen echter opnieuw oppakken, maar toen werd hem, vanuit verzetskringen, verweten dat hij zich teveel aan de bezetter had gecommitteerd en te zeer de oude garde vertegenwoordigde. Een terugkeer was daardoor uitgesloten. Het voorbeeld van Steinweg laat zien dat er tal van gradaties en schakeringen bestaan in de termen verzet en collaboratie.

Tot slot

Het diepgravende onderzoek van Savenije resulteert in een gedetailleerde en lijvige studie over de houding van de Nijmegenaren ten opzichte van de Duitse bezetter. Daarbij is het eerste doel van Savenije, het benaderen van de thema’s collaboratie en verzet vanuit meerdere perspectieven, geslaagd. Door oog te hebben voor historische omstandigheden, individuele en collectieve achtergronden van historische actoren en de dynamiek van de bezetting laat Savenije zien dat de betekenis van collaboratie en verzet gedurende de bezetting vorm kreeg en van gestalte veranderde – zoals ook het voorbeeld van burgemeester Steinweg illustreert.

De tweede doelstelling van de historicus, het schrijven van een oorlogsgeschiedenis van de stad Nijmegen, is eveneens geslaagd. Sterker nog: doordat Savenije de bezetting van Nijmegen van een gedetailleerde historische context voorziet en daarnaast verbanden legt met andere oorlogsgeschiedenissen, schept hij eerder een compleet tijdsbeeld dan ‘slechts’ een oorlogs- of stadsgeschiedenis van Nijmegen.

Het rijk geïllustreerde en prachtig vormgegeven boek mikt, ondanks het wetenschappelijke karakter van de inleiding, op een breed publiek – en zal daarom, zeker voor Nijmegenaren, veel herkenbare elementen bevatten. Kortom, een interessant, publieksvriendelijk, vlot geschreven en fraai geïllustreerd onderzoek naar een bijzonder complex en beladen onderwerp.

Door Mark Barrois.

Mark Barrois (1994) studeerde geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Na het volgen van de master ‘Actuele Geschiedenis’ vervolgde hij zijn studie met de interdisciplinaire master ‘Politiek & Parlement’. Inmiddels heeft hij die master ook succesvol afgerond. Zijn interesse gaat onder meer uit naar het functioneren van de lokale democratie en het openbaar bestuur. Met name het thema ‘burgerparticipatie’ spreekt hem daarbij aan. Als trainee bij De Toekomst van Brabant gaat hij met dat thema verder aan de slag.

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven