Russisch nationalisme en imperialisme heeft door de eeuwen heen verschillende hoogtijdagen en tegenslagen gekend, en is een heel actueel onderwerp. Als historicus van Oekraïense geschiedenis aan Harvard University, beschrijft Serhii Plokhy in Lost Kingdom de Russische geschiedenis van het verliezen en herwinnen van land op basis van een gedeelde historische afkomst en door een (gemeenschappelijke) mythische oorsprong. Hij bespreekt daarbij Oekraïense en Russische perspectieven om een eeuwenoud conflict uiteen te zetten.
De uitvinding van een nationale identiteit
Vanaf de opkomst van het Tsaardom van Rusland in de vijftiende eeuw tot aan de Russisch-Oekraïense oorlog begonnen in 2014 behandelt Plokhy ruim zeshonderd jaar aan Russische geschiedenis. Daarbij focust hij vooral op de intellectuele en politieke ontwikkelingen die destijds de imperiale expansie zouden hebben gelegitimeerd.
Een veelgebruikt argument voor het legitimeren van imperiale expansie is het concept van nationale identiteit. In de vroegmiddeleeuwse tijd werd er nog niet gedacht in termen van nationaliteit, maar werd land verdeeld op basis van dynastie en religie. Toen Ivan de Verschrikkelijke als eerste tsaar zijn soevereiniteit over ‘alle landen van het voormalig Mongoolse Rus’ verklaarde, was er nog gen sprake van een imperium op basis van religie en autocratie. De onderscheiding van verschillende ‘soorten’ Slaven zorgden toen echter voor het begin van een multicultureel bewustzijn en dus voor de beginselen van een nationale identiteit. Pas halverwege de negentiende eeuw werden de middeleeuwse concepten van dynastie en religie gecombineerd met het idee van een imperiale natie. De combinatie van ‘autocratie, Orthodoxie en nationaliteit’ werd gebruikt om de Russische natiestaat te beschrijven en daarnaast om te rechtvaardigen dat de westerse provincies onderdeel waren van het Russische imperium.
‘Russisch’: een omstreden term
Een belangrijk punt van Plokhy’s boek is de distinctie tussen Great Russians (Russen), Little Russians (Oekraïners) en White Russians (Wit-Russen). Hij noemt meerdere voorbeelden uit verschillende periodes uit de Russische geschiedenis, waar er getracht werd om de invloed op de Little Russians en White Russians te legitimeren. Plokhy focust hierbij meer op de Little Russians dan op de White Russians, wat begrijpelijk is vanwege zijn expertise op het gebied van Oekraïense geschiedenis. Zo werd er gepoogd om publicaties van de Oekraïense taal te verbieden, en de Little Russians te russificeren. Eerder al werden zij gedwongen om zich te bekeren naar de Orthodoxe religie. Ondanks deze Slavofiele pogingen van het Russische Rijk, ontstond er een beweging van ‘Ukrainophiles’ die streden voor het verkrijgen van autonomie over het Oekraïense gebied.
Voorafgaand aan de val van de Russische monarchie, waren er meerdere opstanden en revoluties die onder de parapluterm ‘Russische revolutie’ worden geschaard door veel historici. Plokhy schrijft dat dit een omstreden term is, omdat de revolutie plaatsvond in een multi-etnisch Rusland en tevens veel te danken heeft aan niet-Russische boeren en proletariërs. De benaming voor de revolutie zou daarom te eenvoudig zijn. Ondanks de harde aanpak van de Oekraïense nationalisten en de onmenselijke behandeling van de Oekraïense bevolking onder het communistische regime van Lenin en Stalin, werd de hoop op autonomie en bevrijding onder de Oekraïners niet volledig neergeslagen.
Een eeuwenoud conflict
Plokhy biedt sterke argumenten om de afkeuring van de Russische militaire expansie van de afgelopen tien jaar te onderbouwen. Het lezen van Lost Kingdom biedt hiervoor een herhaling van de Russische geschiedenis en daarnaast nieuwe perspectieven op de eeuwenoude argumenten die bijvoorbeeld nuttig kunnen zijn bij het volgen en het bespreken van het nieuws over de Russisch-Oekraïense oorlog. Echter denk ik dat Plokhy dit beter doet met zijn boek The Gates of Europe waarbij hij de perspectieven van Polen, Litouwen en Wit-Rusland achterwege laat maar wel dieper ingaat op de Oekraïense kwestie. Hij biedt daar een zeer gedetailleerd overzicht van de Oekraïense geschiedenis en de ontwikkeling van hun nationale identiteit, schakelt niet steeds heen en weer tussen de geschiedenis van verschillende landen en maakt minder grote tijdsprongen.
Lost Kingdom is vlot en levendig beschreven door de beknopte synopsissen van de relevante gebeurtenissen uit de geschiedenis van het Russische nationalisme, en het gebruik van citaten uit manifesten en correspondentie die verschillende perspectieven op de kwestie belichten. Voor het lezen van dit boek is een voorkennis van Russische geschiedenis niet vereist, maar wel heel bruikbaar. Met dergelijke voorkennis zullen lezers zich makkelijker een weg kunnen banen in de verschillende narratieven over een eeuwenoud conflict die in een rap tempo de revue passeren.
Door Sheline Kap
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Serhii Plokhy – Lost Kingdom: A History of Russian Nationalism from Ivan the Great to Vladimir Putin
Basic Books, 2017
ISBN: 9780141983134
432 pagina’s, €12,35
Sheline Kap (1997) heeft culturele antropologie en ontwikkelingssociologie en geschiedenis aan de Universiteit Leiden gestudeerd. Haar bachelorscriptie (2019) ging over de invloeden van de koloniale overheersing op de inheemse bevolking en de biodiversiteiten in het regenwoud in Clayoquot Sound, Canada. Voor haar masterscriptie aan de Universiteit van Amsterdam (2022) onderzocht ze de leescultuur in Nederlands-Indië tijdens de Japanse bezetting van 1942 tot 1945. Ze is nu werkzaam bij de Gemeente Amsterdam als eindredacteur.
