Marita Mathijsen, Jacob van Lennep. Een bezielde schavuit
Balans, Amsterdam 2018
ISBN: 9789460038501
€ 35,-
Wat hebben een dichtbundel over Vaderlandse geschiedenis, de herbouwde Ridderzaal, een standbeeld van Vondel en het Noordzeekanaal gemeen? Bij allemaal was schrijver Jacob van Lennep (1802-1868) intensief betrokken. Hij was een van de bekendste Nederlandse schrijvers en dichters uit de negentiende eeuw – en nu heeft hij eindelijk zijn biografie gekregen.
Marita Mathijsen is emeritus hoogleraar Nederlandse letterkunde en geldt als autoriteit op het gebied van de negentiende eeuwse literatuur. Van Lennep is voor haar geen onbekend terrein: ze promoveerde op de briefwisseling tussen Van Lennep en dichter Gerrit van de Linde en schreef eerder verschillende essays over hem. Niet verwonderlijk dat het Prins Bernhard Fonds, een fonds dat zich inzet om invloedrijke Nederlanders te laten portretteren, bij haar aanklopte toen een biograaf voor Van Lennep werd aangezocht. Het leverde Mathijsen bergen werk op. In de epiloog vertelt ze dat het een heel karwei was om door de zesendertig delen verzameld werk heen te spitten en ook nog naar het buitenland toe te gaan. Van Lennep was zo’n productieve schrijver dat het jaren kostte om dit allemaal te lezen en eigen te maken.
De liederlijke schuinsmarcheerder
Jacob van Lennep wordt geboren in een welvarende familie in Amsterdam. Zijn vader David Jacob van Lennep behoort tot de elite van de stad en is dichter en hoogleraar. Tot groot plezier van de kleine Jacob komen alle grote namen uit de academische en politieke wereld op bezoek bij zijn vader. Als hij volwassen is, erft hij het enorme netwerk van zijn vader. Hij blijkt net zo begaafd te zijn en begint al vroeg met het maken van gedichten en toneelstukken. Tegelijkertijd is hij een losbol: hij laat zich gemakkelijk afleiden door foute vrienden en meisjes. Hij trouwt jong, maar krijgt al meteen een buitenechtelijk kind, wat zijn reputatie nog lang zou schaden. Als schrijver neemt hij veel van de vroege romantici over. Zo vertaalt hij stukken van Lord Byron en vertaalt en kopieert hij de werken van Walter Scott. Als kind van de Verlichting wil hij zich inzetten voor zijn medeburgers die niet met een zilveren lepel in de mond geboren zijn.
Alleskunner, tegen de stroom in
Wat opvalt aan de carrière van Van Lennep is dat deze erg veelzijdig is. Mathijsen legt hier ook sterk de nadruk op door te stellen dat ze geen andere persoon uit die tijd kent die zoveel tegelijk gedaan heeft. Dit argument overtuigt niet helemaal, omdat meer tijdgenoten van Van Lennep in het boek werkzaamheden combineren. Zijn vader werkte bijvoorbeeld voornamelijk als hoogleraar, maar was tegelijkertijd actief als dichter en af en toe zelfs als politicus en bestuurder. Ik denk meer dat Mathijsen probeert te zeggen dat Van Lennep een groter bereik had als dichter en nog meer resultaat heeft gehad als politicus dan bijvoorbeeld zijn vader. Mogelijk komt dit ook door zijn karakter. Zijn vader was namelijk meer een grijze muis die niet van conflicten hield, terwijl Van Lennep jr. regelmatig heftige polemieken in openbare kranten voert. Of hij nou een nieuw geschiedkundige roman publiceert of een gooi naar een Tweede Kamerzetel doet, hij krijgt consequent veel bagger over zich heen van zijn critici in de pers. Zij vinden hem een ‘dichter-hansworst’. Ongetwijfeld een reactie op Van Lenneps eigen spottende pen die van alles en iedereen op de hak neemt. Kortom, Van Lennep zocht in al zijn werkzaamheden graag het conflict op.
Vanwege zijn beschadigde reputatie wordt hij niet tot hoogleraar gekozen, werken als advocaat vindt hij niet erg interessant en zijn politieke carrière duurt maar kort, omdat hij zijn collega’s en de werkzaamheden niet al te serieus neemt. Daarnaast vindt hij het veel leuker om zich in gewaagde discussies te begeven en in comités deel te nemen. Vanwege zijn grenzeloze energie weet hij zich in te zetten voor het behoud van historische monumenten, zoals de Ridderzaal, en het ontwerpen van een waterleiding voor Amsterdam. Ook is hij betrokken bij de plannen voor het Noordzeekanaal, een nationaal museum (nu het Rijksmuseum) en helpt hij bij de uitgave van Max Havelaars Multatuli.
Een bezielde biografie
Mathijsen beschrijft treffend het intellectuele bourgeoisiemilieu waarin Van Lennep opgroeit en hoe hij zich in die kringen voortbeweegt. Ze weet uitstekend te beschrijven hoe Van Lennep zich beweegt in de hogere kringen van negentiende eeuwse Nederland. Ze weet met welke studenten hij lacht, met welke meisjes hij intiem wordt, met welke schrijvers hij discussieert en op welke manier hij vrienden via zijn netwerk aan nieuwe baantjes helpt. Als letterkundige bespreekt ze natuurlijk veel literatuur van Van Lenneps gigantische oeuvre, maar dat doet ze op een manier dat een leek niet verdrinkt in het aantal werken.
Qua schrijfstijl doet Mathijsen – ook al is ze van huis uit academicus – niet onder voor schrijvers: er zijn geen taaie of te langdradige stukken te vinden. Sterker nog, Mathijsen gebruikt regelmatig moderne vergelijkingen: zo komen de woorden ‘Bn’er’ en ‘Balkenendenorm’ voor in het boek. Hoewel dit voor de ene lezer het boek verlevendigt, kan het bij de andere irritatie opwekken. Minder mooi was dat Mathijsen soms aan het fantaseren slaat: ‘Ik stel me voor dat Van Lennep…’, of over zijn omgang met zijn kinderen, ‘reed hij ook paardje met ze?’ schrijft ze dan. Daarmee wordt het non-fictie gehalte soms licht verstoord. Daarnaast vergoelijkt ze de minder geslaagde acties van Van Lennep, zoals zijn antisemitisch sentiment en het frequente vreemdgaan.
Schets van de negentiende eeuw
Vanwege het uitvoerige onderzoek in de vele werken van Van Lennep en het mooi geschreven resultaat is het terecht dat het boek op de Longlist voor de Libris Geschiedenis Prijs 2018 staat. Mathijsen is zeer goed thuis in de negentiende eeuw en in het bijzonder de Nederlandse literatuur. Door haar toegankelijke schrijfstijl weet ze dit technische onderwerp toch goed behapbaar te maken. Via Van Lennep, een van de meest fascinerende schrijvers en persoonlijkheden van zijn tijd, krijgt de lezer een uniek inkijkje in de negentiende eeuw.
Door Alexander van den Berg.
Alexander van den Berg (1993) voltooide in 2016 de onderzoeksmaster Modern History aan de Universiteit van Utrecht. Zijn expertise ligt bij de politiek-internationale geschiedenis in de achttiende tot negentiende eeuw. In zijn vrije tijd leest hij graag Nederlandse of Engelse historische literatuur. Eerder schreef hij voor Aanzet, het studentenblad van en voor Utrechtse geschiedenisstudenten.
