Recensie: Mark Mazower – Wat je niet vertelde

Mark Mazower, Wat je niet vertelde. Een Russische familiegeschiedenis
Atlas Contact, Amsterdam, 2018

ISBN: 9789045035246
€24,99 

 

 

Deze familiegeschiedenis begint – zoals zo vaak – met een overlijden. Na de dood van zijn vader besefte Mark Mazower dat hij veel dingen niet wist over de levens van zijn familie. Dit was het startschot voor een speurtocht die van Londen tot Smolensk voert.

De Brits historicus Mazower is onder geschiedenisstudenten vooral bekend om zijn Dark Continent, een standaardwerk over twintigste-eeuws Europa. Daarnaast schreef hij boeken over de Balkan, Hitlers wereldrijk en Thessaloniki. Wat je niet vertelde is persoonlijker van aard en beschrijft de geschiedenis van zijn eigen familie.

De bundist

Spil in het verhaal is Max, de grootvader van Mazower. Hij werd geboren in 1874 in Grodno, toen onderdeel van het Paalgebied, het gedeelte van het Russische Tsarenrijk waar de Joden zich mochten vestigen. Opa Max was een bundist, een kwalificatie die een eeuw geleden voor zichzelf sprak, maar nu om toelichting vraagt. De Bund, voluit Algemene Joodse Arbeidersbond van Litouwen, Polen en Rusland, was een revolutionaire organisatie. Net als het zionisme was het socialisme een manier voor de Europese Joden om zich te emanciperen. De Bund verzette zich tegen de alleenheerschappij van de tsaar, zette discussiekringen op en deed vakbondswerk. Max schreef en verspreidde pamfletten voor de Bund.

In 1917 brak de Russische revolutie uit. Omdat de bolsjewieken de Bundisten als onbetrouwbaar zagen werd de situatie gevaarlijk voor Max. Na een arrestatie door de geheime dienst was de maat vol en verliet hij het land. Hij vond zijn toevlucht in de Londense wijk Highgate, waar toevallig ook de laatste rustplaats van Karl Marx is. Hier trouwde hij met Frouma Toumarkine, ook een emigrante uit Rusland. Max’ revolutionaire verleden werd nooit besproken. Zijn echtgenote wist niet eens de naam van zijn moeder.

Een familiegeschiedenis

Mazower stond bij het schrijven van zijn boek dus voor een grote uitdaging. Naast de stilte waarmee zijn grootvader zich omringde, waren ook papieren sporen dun gezaaid. De revolutionairen waartussen Max zich begaf, opereerden namelijk in de illegaliteit, bedienden zich van pseudoniemen en waren vaak meer in het collectief dan in het individu geïnteresseerd. Dat Mazower niettemin een levendig beeld van zijn opa weet te schetsen, dwingt daarom bewondering af. Hij bezocht archieven in Rusland, België, de Verenigde Staten en Nederland en kreeg inzicht in correspondentie van familieleden.

Wat je niet vertelde is bovendien geen biografie van één persoon, maar een familiegeschiedenis. Mazower beperkt zich dus niet tot het levensverhaal van zijn opa. Ook de levensloop van oma Frouma en haar familie komt aan bod. Beide grootouders hadden eerdere huwelijken gekend, dus aan personages ontbreekt het Mazower niet. De levensloop van zijn familie laat zich lezen als een persoonlijke geschiedenis van de twintigste eeuw. Revolutie, oorlog, migratie, de Holocaust en de Koude Oorlog lieten allemaal hun sporen na in de families Mazower en Toumarkine. In één geval belandden Mazowers familieleden zelfs aan verschillende kanten van de geschiedenis. Terwijl de zwager van Frouma door de stalinistische inquisitie voor fictieve misdaden vervolgd werd, zette de broer van Max’ eerste vrouw showprocessen in Moskou op touw. Op deze manier laat Mazower zien met welke kansen, tegenslagen en dilemma’s de twintigste-eeuwers zich geconfronteerd zagen.

Bijfiguren

Het opvoeren van al deze familieleden heeft als keerzijde dat de lezer af en toe de draad kwijtraakt en de stamboom achterin moet raadplegen. Mazower lijkt daarnaast door een drang tot volledigheid gedreven te worden en zoekt zelfs contact met de schoolvriendinnen van zijn vader, in wat verder een liefdevol portret is. Omdat hij zijn onderwerp als historicus benadert, blijft zijn eigen persoon soms wat op de achtergrond, waar dit zijn speurtocht wat had kunnen verlevendigen. Gelukkig trekt het mooie slothoofdstuk dit enigszins recht.

Je zou kunnen stellen dat Mazower te vaak stil blijft staan bij – mogelijke – ontmoetingen van zijn familie met figuren die later een belangrijke rol op het wereldtoneel zouden spelen. Soms stoort dit, omdat het afleidt van de levensloop van zijn familieleden. In andere gevallen zorgt het voor komische situaties, zoals wanneer een oudtante de Sovjetleiders Chroesjtsjov en Boelganin in Birma tegen het lijf loopt. Maar van belang is vooral dat deze uitweidingen een functie hebben. De kern is namelijk niet of opa Max beruchte bolsjewieken als Feliks Dzerzjinski en Maksim Litvinov daadwerkelijk gekend heeft. Het gegeven dat het gekund zou hebben is juist hetgeen dat Wat je niet vertelde boven het niveau van een ordinaire familiegeschiedenis laat uitstijgen. Het laat zien dat het levensverhaal van de Mazowers niet op zichzelf staat, maar exemplarisch is voor een generatie die zich te midden van alle omwentelingen van de wereldgeschiedenis staande moest zien te houden. En daarin schuilt de grote kracht van dit boek.
Door Koen Smilde.
Koen Smilde (1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Momenteel legt hij de laatste hand aan zijn researchmasterscriptie. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis

Berichten gemaakt 1256

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven