Mary Beard, How do we look? The eye of faith.
Profile Books, 2018
ISBN: 9781631494406
€21,99
Als medewerker in een boekhandel in Amsterdam heb ik het voorrecht om van tijd tot tijd beschadigde boeken, die niet meer aan de uitgever geretourneerd hoeven te worden, mee naar huis te nemen. Op een goede dag kon ik een nauwelijks beschadigde uitgave van How Do We Look: The Eye of Faith van de Britse classica Mary Beard meenemen – een boek waar ik al lange tijd mijn oog op had laten vallen. Deze combinatie van kunst- en religiegeschiedenis kon ik niet weerstaan.
Kijken naar beschaving
Wat is beschaving (civilization) precies, zo vraagt Beard zich op de eerste pagina van het boek af. “This book is written in the conviction that what we see is as important to our understanding of civilizations as what we read or hear.” Beard laat ons vervolgens een enorme diversiteit aan kunstwerken zien. Van Sevilla tot China en van 3,000 jaar oude standbeelden in de jungle van Mexico tot een eenentwintigste eeuwse moskee in Turkije. Alles gecentreerd rondom de vraag: hoe kijken we – of moeten we kijken – naar deze kunstwerken. Want wat zeggen specifieke details over de beschaving waar het kunstwerk uit voortkwam? Met welk doel is het ontworpen? En welk verhaal wil het vertellen? Beard gaat niet in op de ‘grote’ kunstwerken uit de geschiedenis, maar kiest er juist voor om te kijken hoe deze werken werden – en nog steeds worden – ontvangen.
Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste deel gaat Beard in op het verschijnsel ‘art of the body.’ Aan de hand van prachtige voorbeelden bespreekt Beard dit thema: Waarom gaat kunst altijd over ons? Wat vertellen de gigantische standbeelden van de Olmec-beschaving uit Mexico over ons – de creatieve mens? Hoe werd het lichaam toen afgebeeld en wat betekent dat?
Het ‘Zingende Standbeeld’ van Memnon in Egypte, de afbeeldingen op Atheense potten, het standbeeld van Phrasikleia en het terracottaleger van Qin Shihuangdi vertellen ons iets over de rol die kunst speelt in een samenleving. En zelfs over de rol van de mens. De afbeeldingen op Atheense potten zijn namelijk niet zomaar leuke versieringen: ze vertellen een verhaal over sociaal acceptabel gedrag. Zo waarschuwen de potten mannen voor excessief drankgebruik – je wilt immers niet eindigen als de afgebeelde, onbeschaafde satyrs. Portretten en beelden van overledenen, zoals het beeld van Phrasikleia, doen een poging om de doden in de wereld van de levenden te houden. Ze vervagen de grens tussen deze wereld en het hiernamaals.
Beard is zich bewust van een westerse blik op ‘exotische’ kunst. Deze blik, waar we de (oude) beschavingen beoordelen op basis van hun kunstvoorwerpen. “To put that another way, it is almost as if he [J.J. Winkelmann] was arguing that you could trace the history, the rise and fall of civilization, through the representation of the human body.” De ‘primitieve’ Olmec beelden zouden het in deze redenering verliezen van bijvoorbeeld van de klassiek Griekse Appollo van Belvedère. Deze manier van kijken zorgt, aldus Beard, voor een ready-made standard door welke wij de kunst van ‘primitieve’ beschavingen kunnen beoordelen.
Religie en kunst
Bij religieuze kunst is het wellicht nog belangrijker om ons bewust te zijn van de manier waarop we naar kunst kijken. Neem bijvoorbeeld de mozaïek in de Kerk van San Vitale in Ravenna. Naast dat het indrukwekkend is om te zien, vertelt de mozaïek ook een verhaal uit de kerkelijke geschiedenis. Ten tijde van de constructie van deze kerk woedden er namelijk felle discussies over theologische vraagstukken. Wat is de natuur van Jezus Christus? Is Hij man en God of slechts één van de twee? Het mozaïek geeft een ondubbelzinnig antwoord op deze vragen. Jezus wordt op drie verschillende manier afgebeeld; als de zoon van God, als de Lam van God en tot slot als God de Vader. Jezus is dus één met God. Het antwoord staart je aan, als je maar weet hoe je moet kijken.
Het laatste deel van het boek gaat in op deze moeizame relatie tussen religie enerzijds en kunst en afbeeldingen van het goddelijke anderzijds. Neem de kleine beeldenstorm van Oliver Cromwell in 1644. De protestantse Cromwell marcheerde als gouverneur de kathedraal van Ely binnen en sloeg met zijn mannen de beelden, het glas-in-lood en alle andere katholieke afgoderij stuk. Iconisch is de vernietiging van een beeld van de Maagd Maria in de Lady Chapel. Vaak werden hele standbeelden weggehaald, maar in dit geval werden ‘slechts’ het hoofd en de handen aangevallen. Maar deze beelden staan er tot op de dag vandaag nog steeds en vertellen nu een ander verhaal. Het is bijna alsof ze de beschadigingen trots dragen als littekens. Ze zijn een visuele vertelling geworden van religieus conflict. Het is niet alleen wat je ziet, maar vooral hoe je kijkt.
Deze publicatie van Beard is erg toegankelijk: je hebt geen voorkennis van kunstgeschiedenis nodig om Beard te kunnen volgen. Mede doordat het boek veel fraaie, doch noodzakelijke afbeeldingen telt, lees je het boek in een paar dagen uit.
Op Beards centrale vraag, wat is beschaving nou precies, komt het volgende, nieuwsgierig makende antwoord: “So if you ask me what is civilization, I say it’s little more than an act of faith.”
Door Kaj Brens.
Kaj Brens studeerde Geschiedenis en Religiewetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is voornamelijk geïnteresseerd in vroegmoderne geschiedenis, ideeën geschiedenis en religieuze radicalisering (historisch en contemporain). Momenteel is hij werkzaam bij het NIOD, Instituut voor oorlogs-, Holocaust- en genocidestudies als onderzoeksassistent.
