Er was een tijd waarin niemand zich kon voorstellen dat nog verder gaan mogelijk was: de noordelijke zee was de rand van de wereld. Het mocht dan mogelijk zijn om het tropische Middellandse Zeegebied te bevaren, het bevroren Noorden was het einde van de wereld, waar het Bijbelse zeemonster de Leviathan leefde. Maar al vanaf de 7e eeuw vertoonden de volkeren rondom de Noordzee een geestdriftige reislust. Deze reiskoorts maakte de Noordzee tot veel meer dan slechts een water tussen duizend stranden: het was een netwerk van handelsroutes, een toevlucht, een pad naar avontuur, maar tevens ook een begraafplaats. Historicus Michael Pye vertelt in zijn boek over deze fascinerende geschiedenis van de Noordzee.
In Aan de rand van de wereld bespreekt Pye een indrukwekkende duizend jaar geschiedenis van het Noordzeegebied, van de vroege Middeleeuwen tot de aanzet van de Gouden Eeuw. Hiervoor heeft hij een tot nu toe onderbelichte en vaak vergeten invalshoek gekozen: de handelsroutes en kustgebieden van het Noorden. Er zijn heel wat boeken geschreven over de contacten en wederzijdse beïnvloeding in het Middellandse Zeegebied, maar we hebben nauwelijks weet van de soortgelijke kruisbestuiving in het Noorden. Pye, die zich ook in dit boek weer een doorgewinterde historicus toont, laat zien hoe de Noordzee ons heeft gemaakt tot wie we zijn. De Noordzee, waarover de Vikingen voor het eerst in Westelijke richting voeren en Engeland, Ierland, De Faeröer, IJsland, Groenland en Vinland (Amerika) ontdekten en waarover ze hun manschappen vervoerden om deze landen te plunderen en zich er te vestigen. De Noordzee, waarover niet alleen plundergoed en handelswaar werd verscheept, maar ook gewoontes en tradities, geloof, brieven, wetenschap en ideeën, en helaas ook de pest. Het was dezelfde Noordzee die onherstelbare schade aanrichtte aan de kustgebieden en de uitingen van deze religies en tradities samen met onze herinnering eraan grotendeels uitwiste. Pye weet echter, aan de hand van talloze geschreven en archeologische bronnen, opnieuw een beeld te schetsen van dit verborgen verleden.
Een indrukwekkend aantal volken doen de intrede in zijn overzicht van het Noordzeegebied. Hier woonden de Friezen, handelaren (het woord ‘Fries’ betekende in die tijd letterlijk ‘overzeese handelaar’) die zowel de Noordelijke handelsroutes als het geld opnieuw uitvonden; de Scandinaviërs, fiere krijgers, die dankzij een eenvoudig zonnekompas op zoek konden naar nieuw land en kostbaarheden; en de Duitse Hanzelieden, bedreven handelaren die op jacht waren naar winst en gunstige deals. Pye beschrijft hoe deze volkeren de eerste grote stappen zetten richting ons hedendaagse monetaire, justitiële en educatieve systeem. Uitgerekend aan de rand van de wereld ontstond er zo een notie van waarde uitgedrukt in geld en ontstonden er steden die hun eigen wetten, mode en scholen voortbrachten. Pye laat in dit overzichtswerk zien hoe deze zaken tot wasdom kwamen in wat vaak de ‘duistere middeleeuwen’ worden genoemd en juist in die gebieden die meestal als de tafelrand van de wereld werden beschouwd.
De kracht van Pye’s boek schuilt in de interculturele vergelijking van verschillende thema’s (handel, natuur, mode, wetten, liefde) over een periode van 1.000 jaar. Om een overzicht te kunnen geven van deze grote periode, heeft Pye een ontzaglijk aantal bronnen geraadpleegd. Een aantal dat, naar mijn weten, binnen eenzelfde onderwerp, ongeëvenaard is. Dankzij deze zee aan kennis weet hij dan ook niet eerder opgemerkte verbanden te leggen.
Ironisch genoeg schuilt in het grote aantal bronnen en de enorme hoeveelheid aan informatie die door Pye wordt gepresenteerd, nu ook juist de zwakte van het boek. Omdat hij zoveel mogelijk informatie in zijn boek heeft proberen te vangen, sluiten sommigen onderwerpen niet goed op elkaar aan. Hierdoor worden er hier en daar onnatuurlijke bruggetjes geslagen of springt Pye wat onderwerpen betreft van de hak op de tak. Als Pye bijvoorbeeld het belang van de geschriften van Beda wilt onderstrepen, gaat hij binnen anderhalve pagina, van astronomie over op het middeleeuwse scriptorium, om vervolgens de verwarrende datering van het paasfeest uit te leggen en de verschillende middeleeuwse kalenders. Hoewel een mediëvist deze begrippen gemakkelijk in context kan plaatsen, moet de niet-gespecialiseerde historicus een behoorlijke paraatheid van kennis hebben, om nog maar niet te spreken van een leek. Eerlijkheid gebied te zeggen dat een hapering in het verhaal des te meer opvalt doordat Pye zich over het algemeen juist een verteller pur sang toont. Hij weet de geschiedenis op een uiterst welbespraakte manier tot leven te brengen en de lezer mee te voeren naar verloren tijden. Door ieder hoofdstuk met een voorbeeld, een soort historische casestudy die het hoofdstuk grotendeels samenvat, te beginnen, schept hij meteen een duidelijk beeld bij zijn lezer. Wat volgt is een zee aan kennis over de volkeren van het Noorden. Van Dorestad tot Kattegat, van Erik de Rode tot Willem de Veroveraar, van De reis van Sint Brandaan tot de Sage van de Groenlanders; niets blijft onbesproken. Voor de leek een uitdaging die de moeite méér dan waard is, voor de historicus het herkennen van puzzelstukjes die eindelijk eens een keer in elkaar passen om één groot geheel te leggen.
Aan de rand van de wereld. Hoe de Noordzee ons vormde door Michael Pye. Verschenen bij De Bezige Bij Antwerpen (2014). 430 pagina’s, €29,99.
Chloé Vondenhoff (1988) studeerde in 2013 Cum Laude af aan de Universiteit van Utrecht in de richting Medieval Studies. Haar expertise ligt op het gebied van literair-historisch onderzoek. Zo deed zij in het verleden onderzoek naar emoties in de middeleeuwse ridderroman. Het interpreteren en analyseren van, oftewel betekenis geven aan, (historische) literatuur is voor haar dan ook een ware passie. In haar vrije tijd leest ze graag, uit een verscheidenheid aan genres, voornamelijk uit de Nederlandse en Engelse canon. Naast literatuur speelt reizen een belangrijke rol in haar vrijetijdsleven.
