Door wie is Nederland geworden tot het land dat het nu is? Op school leerden we dat grote en heldhaftige mannen zoals Karel V, Willem van Oranje en Johan de Witt de Nederlanden vormgaven. Veel minder bekend is dat hun moeders, dochters, zussen en echtgenotes een even belangrijke rol hebben gespeeld in de vaderlandse geschiedenis.
In de bundel Moeders des Vaderlands, samengesteld door Femke Deen en Ineke Huysman, schetsen verschillende auteurs in achttien portretten de levens en politieke invloed van vrouwelijke bestuurders in de Nederlanden. Hiervoor raadpleegden zij schriftelijke bronnen, zoals juridische documenten en literaire teksten, maar ook materiële bronnen zoals penningen en archeologische vondsten komen aan bod. Vooral de door de vrouwen geschreven brieven vormen een belangrijke bron van informatie. ‘Lange tijd zijn deze brieven ten onrechte terzijde geschoven, omdat ze vol zouden staan met ‘oninteressante’ huishoudelijke mededelingen’ schrijven Deen en Huysman in de inleiding.
De vrouwelijke invloed en macht
Het is dus de hoogste tijd dat dit bronmateriaal opnieuw onder de loep wordt genomen. De auteurs van de bundel laten zien dat de correspondentie van de vrouwen ons júist veel vertelt over de invloed die vrouwen uitoefenden op de politieke en militaire besluitvorming ;domeinen die van oorsprong doorgaans als mannelijk werden gezien. Zo laten de brieven van Louise de Coligny, weduwe van Willem van Oranje, zien dat zij over uitmuntende retorische vaardigheden beschikte waardoor ze een groot politiek netwerk wist op te bouwen. Hierdoor speelde zij een belangrijke rol in de totstandkoming van het Twaalfjarig bestand in 1609. Ook Amalia van Solms onderhield een omvangrijk correspondentienetwerk. Tijdens de momenten dat haar man, stadhouder Frederik Hendrik, zich aan het front bevond, correspondeerde zij met zijn secretaris om op de hoogte te blijven van wat er zich op het slagveld afspeelde. Hierdoor kon zij zich in Den Haag bezighouden met landszaken.
De invloed van de vrouwen was niet alléén zichtbaar binnen de politieke en militaire besluitvorming. De vrouwen lieten hun invloed ook op andere en meer subtielere manieren gelden. Zo wordt beschreven hoe Amalia van Solms ervoor zorgde dat het Huis Oranje een soevereine uitstraling kreeg. Dankzij haar ontstond er een bloeiperiode aan het Haagse Hof waarin de kunsten een prominente plek kregen.
Portret van Amalia van Solms (1602-1675), Gerard van Honthorst
1651, Rijksmuseum Amsterdam.
Stereotype beeld en praktijk
De opzet van het boek is helder en overzichtelijk. De auteurs beginnen elk portret met een korte beschrijving van het leven van de vrouw. Vervolgens is er in sommige hoofdstukken aandacht voor het stereotype beeld dat van deze vrouw is neergezet en wordt dit beeld daarna ontkracht. Zo werd Anna van Hannover (1709-1759) lange tijd omschreven als arrogant, trots, redeloos en halsstarrig. Het portret laat echter zien dat Anna juist buitengewoon daadkrachtig en intelligent was. Mede dankzij haar werd het stadhouderschap over de gehele Republiek in 1748 bijvoorbeeld erfelijk.
In enkele hoofdstukken ontbreekt dit stereotype beeld of komt het minder sterk naar voren. Dat is jammer, want juist de portretten waarin dit beeld wel is geschetst zijn sterk. Desalniettemin toont het werk overtuigend aan dat al deze vrouwen op hun manier politieke invloed hadden. Opgesomd is de lijst aan alle politieke presentaties van deze vrouwen zo groot dat het bijna logisch of natuurlijk lijkt dat vrouwen deze taken op zich namen.
Beperkingen
Dat was echter niet het geval, benadrukken Deen en Huysman in de inleiding. Voor vrouwelijke bestuurders en vorsten golden in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd veel beperkingen. Over het algemeen werd gedacht dat vrouwen niet geschikt zouden zijn als heersers omdat hiervoor mannelijke eigenschappen nodig waren. ‘Vrouwelijke macht moest dus voortdurend opnieuw worden onderhandeld en bevestigd’ volgens Deen en Huysman.
Hoe dit precies in zijn werk ging, wordt helaas niet in elk hoofdstuk heel duidelijk. In sommige hoofdstukken mist wat context en reflectie op de vraag hoe de macht van de specifieke vrouw samenhing met heersende ideeën en theorieën over vrouwen met macht. Zo woedden er in vroegmodern Europa discussies over in hoeverre vrouwen geschikt waren als bestuurder, waaraan in de bundel naar mijn idee meer aandacht besteed kunnen had worden. Deze context had ook gezorgd voor meer samenhang tussen de hoofdstukken.
Een inspirerend voorbeeld
Al met al is Moeders des Vaderlands een zeer interessant en overtuigend boek. Het werk laat vooral zien dat het terugschrijven van vrouwen in de geschiedenis nog lang geen gedane zaak is. Door nieuwe bronnen te raadplegen en andere perspectieven op de bronnen los te laten, kunnen we meer te weten komen over de manieren waarop vrouwen hun invloed lieten gelden. Moeders des Vaderlands is een inspirerend voorbeeld.
Door Jessica van Zadelhof
Moeders des Vaderlandsde vrouwen die de Nederlanden vormden
Door Femke Deen en Ineke Huysman
Uitgeverij Atlas Contact, 2024
ISBN 9789045050058, €29,99
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Jessica van Zadelhof deed de bachelor en research master geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Ze is vooral geïnteresseerd in vroegmoderne cultuurgeschiedenis en schreef haar scriptie over de brieven van drie zeventiende-eeuwse vrouwen uit de Republiek. Momenteel werkt ze bij Stichting Middeleeuwse Archieven Amsterdam waar ze meewerkt aan het toegankelijk maken van middeleeuwse bronnen voor een breed publiek.
