Toen Netflix de miniserie van zeven afleveringen The Queen’s Gambit op 23 oktober 2020 publiceerde, wakkerde dat volgens Bol.com meer interesse in schaken aan en werd er zo’n vijf keer zoveel schaakborden dan normaal verkocht in november 2020. De dramaserie gaat over de jonge schaakster Beth Harmon en volgt haar ontwikkeling van vreemde eend in een weeshuis naar mysterieus schaaktalent dat wereldwijd mannen in schaaktoernooien overmeestert. Voor we verder ingaan op de serie, werpen we een blik op de geschiedenis van vrouwen en schaken.
Schakende vrouwen niet altijd een uitzondering
Het boek Dame aan zet van de Koninklijke Bibliotheek leverde het bewijs dat de scheve man-vrouwverhouding in de schaaksport pas de laatste eeuwen op gang is gekomen. In de middeleeuwen kwamen schakende vrouwen regelmatige in de literatuur voor, al werd afleiding door de schoonheid van de vrouw weleens genoemd als oorzaak van het verlies van de man. In hoofse literatuur stond het schaakspel symbool voor de liefde en werd de strijd tussen de seksen vaak op intellectueel gebied uitgevochten: aan de hand van onder meer raadsels, gedichten en het schaakspel. In de middeleeuwen schaakten mannen en vrouwen ‘evenveel en vooral met elkaar’, aldus socioloog Hans Scholten in Dame aan zet. Maatschappelijke ontwikkelingen van het einde van de late middeleeuwen en daarna, brachten veranderingen teweeg en vrouwen zouden minder zijn gaan schaken. Van historische en koninklijke figuren als Catharina de Grote en Elisabeth I was bekend dat zij graag schaakten, maar voor de gewone vrouw was weinig tot geen tijd en geld om het überhaupt te leren. Pas in de negentiende en vooral de twintigste eeuw kreeg de vrouw een comeback in de schaaksport.
Minder vrouwen dan mannen aan de top
De grootmeestertitel, die in The Queen’s Gambit ook aan bod komt, bestond voor mannen als sinds de 1950s maar werd voor vrouwen pas ingevoerd in 1977. Het meest bekende voorbeeld is de Hongaarse Judit Polgár (1976-) die in 1991 op vijftienjarige leeftijd de jongste grootmeester aller tijden werd en dat hielp met het verminderen van vooroordelen over schaken. Volgens The World Chess Federation, FIDE, zijn momenteel slechts 37 van de 1600 grootmeesters vrouw. Er is geregeld psychologisch onderzoek geweest naar de oorzaak van de scheve man-vrouwverhouding in de schaaksport. Er heerst nu over het algemeen de consensus dat de voornaamste reden het stigma van schaken als mannensport is, waardoor er überhaupt minder vrouwen leren schaken en dus ook minder vrouwen aan de top staan.
Verslaving, talent en liefde
In The Queen’s Gambit betreedt Beth Harmon de mannenwereld van de schaaksport en verbaast keer op keer haar tegenstanders en toeschouwers met haar talent. In de gelijknamige roman van Walter Tevis leert Beth als wees schaken van de conciërge meneer Shaibel en wordt duidelijk waarom voor de motto van de roman, ‘[…] like a long-legged fly upon the stream – her mind moves upon silence’ (W.B. Yeats) is gekozen.
De verslaving aan tranquillizers, die Beth als wees al oploopt, en later aan alcohol, is een terugkerend kwaad gedurende de serie. Haar adoptiemoeder, Alma Wheatley, is niet per se een goede moeder maar geeft Beth wel de vrijheid die nodig is om het zo ver te schoppen in de schaaksport. Elke keer moet Beth het opnemen tegen een nieuwe ‘eindbaas’; eerst zijn Beltik en Townes de pineut en later Benny Watts en de Russische kampioen Borgov. De serie is echter niet een opeenstapeling van overwinningen, ook Beth wordt soms te arrogant en vervolgens met haar neus op de feiten gedrukt. Dat zorgt ervoor, in combinatie met het feit dat het schaakspel zeer accuraat is afgebeeld, dat de spanning de gehele miniserie blijft sudderen tot de ontknoping in End Game.
Zoals het schaakspel tijdens de middeleeuwen symbool stond voor de liefde, is de liefde in de serie ook een belangrijk doch minder aanwezig thema. Zowel romantische als vriendschappelijke relaties met haar tegenstanders ontstaan, maar ook liefde en waardering van moederfiguur Alma en vaderfiguur meneer Shaibel zijn onmisbaar voor haar succes. Zo heeft Beth leren schaken van meneer Shaibel en beseft ze zich veel te laat wat deze man voor haar betekend heeft.
Oog voor detail
Met een intrigerende spanningsboog en meerdere round character personages, hoef je zelf geen grootmeester te zijn om deze serie te willen bingewatchen. De makers hadden veel oog voor detail en accuraatheid, zo zie je subtiel een tijdschrift met de leus ‘Ich bin ein Berliner’ van J.F. Kennedy. Sommige special effects, zoals de weerspiegeling van Beths moeder als ze ’s avonds in het raam kijkt en Beths verbeelding van het schaakbord op het plafond wanneer ze de tranquillizers heeft ingenomen zijn spookachtig goed, anderen wat minder. De CGI gebruikt voor uitzichten op onder meer Moskou zagen er soms ietwat gekunsteld uit. Ook het feit dat Alma duidelijk niet echt piano speelt, maar dat je een studio-opname van Gnossienne No.1 van Erik Satie hoort. Dergelijke minpunten aan de serie zijn wat mij betreft verwaarloosbaar en doen niet af aan de rest van de serie.
The Queen’s Gambit heeft terecht veel lof ontvangen en laat zien hoe complex en uitgebreid de schaaksport is, zowel op het gebied van strategieën en openingen als van de historische ontwikkeling, en dat is zeker ook te merken aan de schaakbord-koopcijfers van Bol.com.
Door Sheline Kap.
Netflix Original: The Queen’s Gambit. (2020)
Regie en scenario van Scott Frank
Met o.a. Anya Taylor-Joy en Bill Camp
Sheline Kap (1997) heeft aan de Universiteit Leiden Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie gestudeerd en vervolgens een jaar gewijd aan Geschiedenis aan dezelfde universiteit. Haar bachelorscriptie (2019) ging over de invloeden van de koloniale overheersing en commerciële activiteiten op de inheemse bevolking en de biodiversiteiten in het regenwoud in Clayoquot Sound, Canada. Op dit moment zet ze zich in als voorzitter van de stichting Jonge Historici en volgt ze de Master Neerlandstiek: Redacteur/Editor aan de Universiteit van Amsterdam.
