Nicolaas Matsier, De Advocaat van Holland.
De Bezige Bij, Amsterdam, 2019
ISBN:9789403136400
€24,99
Dé vader des vaderlands is natuurlijk – daar is bijna iedereen het over eens – Willem van Oranje. Maar de tweede vader des vaderlands is ongetwijfeld Johan van Oldenbarnevelt, de landsadvocaat die enkele decennia als een soort de facto premier leiding gaf aan de jonge republiek. Uiteindelijk zou hij door Willems zoon Maurits worden gearresteerd en onthoofd. In deze roman volgen we zijn gedachten in de laatste maanden van zijn leven.
Nicolaas Matsier (pseudoniem voor Tjit Reinsma) is schrijver en dichter. Hij schreef weliswaar meerdere essays en romans, maar nog niet eerder over een historisch thema. Voor zijn eerdere werk ontving hij onder meer de Zilveren Griffel en de E. du Perronprijs. Matsier heeft zich jarenlang voorbereid op het schrijven van dit boek. Zo deed hij niet alleen historisch onderzoek naar Oldenbarnevelt, maar ook bestudeerde hij hoe het menselijk geheugen werkt. Dat laatste is begrijpelijk: het boek bestaat namelijk volledig uit de gedachtes van een man op leeftijd. Het jaar waarin het boek wordt uitgebracht, 2019, is geen toeval, het is precies 400 jaar na Oldenbarnevelts onthoofding.
De omstreden executie
Tijdens de Opstand groeide Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619) al snel uit tot vriend en vertrouwenspersoon van Willem van Oranje. Nadat deze werd vermoord, wist Oldenbarnevelt de macht naar zich toe te trekken. Als landsadvocaat en raadspensionaris van de Staten van Holland nam hij als vertegenwoordiger van het machtigste gewest plaats in de Staten-Generaal. Hij zorgde ervoor dat dit college het belangrijkste bestuursorgaan werd. In de Staten groeide hij uit tot een soort premier avant la lettre. Hij stelde zelf voor dat de Staten-Generaal de jonge Maurits benoemden tot nieuwe stadhouder en daarmee legeraanvoerder. Terwijl Maurits oorlog voerde, gaf Oldenbarnevelt leiding aan voornamelijk het binnenlands bestuur Met deze taakverdeling was lange tijd vrede, totdat de botsende karakters van- en meningsverschillen tussen Maurits en Oldenbarnevelt in een fataal conflict uitmondden: Oldenbarnevelt trok aan het kortste eind en werd geëxecuteerd. Al sinds de dood van de landsadvocaat zijn historici verdeeld over de twist. De Oranjegezinde historici verdedigden Maurits’ actie, terwijl staatsgezinde historici de kant van Oldenbarnevelt kozen, en Maurits als tiran afbeeldden. Matsier kiest hierin niet openlijk een kant, maar lijkt toch een lichte voorkeur te hebben voor de oude man die onschuldig naar het schavot wordt gebracht.
Wambuis en tabbaard
Het boek is het beste samen te vatten als een stroom gedachtes van Oldenbarnevelt, vanaf zijn arrestatie tot de dag waarop zijn hoofd van zijn romp gescheiden werd. Dankzij Matsiers historisch onderzoek en schrijverstalent ontspruiten er creatieve en fraai ontwikkelde zinnen uit Oldenbarnevelts hoofd. Hierin komen ook archaïsche woorden als brillenhuisje, wambuis en tabbaard voor, zodat het voor de lezer realistisch lijkt dat hier een zeventiende-eeuws persoon aan het denken is. Het boek bevat nauwelijks dialoog: Oldenbarnevelt voert slechts enkele gesprekken met zijn bediende en de bewakers. Dit maakt het boek echter niet saai. Integendeel, Oldenbarnevelt heeft namelijk veel om over na te denken: over het verleden en hoe hij zich gaat verdedigen in toekomstige verhoren. Alle grote en moeilijke beslissingen van vroeger passeren zijn gedachten – hij heeft nergens spijt van. Tegelijkertijd beseft de landsadvocaat dat hij deelneemt aan een politiek showproces, waar hij zich met zijn juridische kennis uit probeert te manoeuvreren. Hij denkt tot het einde toe dat dit hem gaat lukken, tegen beter weten in, blijkt achteraf.
Godsdiensttwisten
Meermaals vraagt Oldenbarnevelt zich af of hij zijn lot niet had moeten zien aankomen, aangezien hij vanaf het ondertekenen van het Twaalfjarige Bestand (1609-1621), waar hij grotendeels verantwoordelijk voor was, al met Maurits op gespannen voet leeft. Daar komen dan nog de religieuze spanningen tussen gematigde (Arminianen) en orthodoxe (Gomaristen) protestanten bij. Hoewel Oldenbarnevelt opmerkt weinig met religie op te hebben, voelt hij zich het beste thuis bij de gematigde kant. Maurits kiest echter de kant van de orthodoxe groep dominees, die God en het Huis Oranje aan elkaar verbonden hebben. Op de Dordtse Synode delven de gematigden het onderspit en worden ze uit hun functies gezet. Hun politieke bondgenoten worden door Maurits gevangengezet. Zo wordt Oldenbarnevelts goede vriend Hugo de Groot opgesloten in Slot Loevestein. Ironisch genoeg had hij al aan Oldenbarnevelt voorspeld dat vrede met Spanje tot interne ruzie zou leiden in de Republiek. Eén van de vele waarschuwingen die de oude meester toch genegeerd of onderschat heeft.
Briljant inkijkje
Dit boek bevestigt het idee dat Johan van Oldenbarnevelt heel veel voor ons land heeft betekend en zelfs mede gevormd heeft. Terwijl Maurits oorlog voerde, zorgde Oldenbarnevelt voor het binnenlands bestuur en de buitenlandse betrekkingen. Dit boek is sowieso uniek vanwege het feit dat je een goede en realistische indruk krijgt van wat er in het hoofd van deze slimme, behendige en kribbige politicus omging. Dit is natuurlijk grotendeels speculatie, aangezien Oldenbarnevelt geen dagboek bij mocht houden tijdens zijn gevangenschap. Door Matsiers schrijftalent hindert dit niet en voelt dit authentiek aan. Dit jubileumjaar mag Oldenbarnevelt extra in het zonnetje gezet worden. Dit boek is een heel mooi begin daarvan.
Door Alexander van den Berg.
Alexander van den Berg (1993) voltooide in 2016 de onderzoeksmaster Modern History aan de Universiteit van Utrecht. Zijn expertise ligt bij de politiek-internationale geschiedenis in de achttiende tot negentiende eeuw. In zijn vrije tijd leest hij graag Nederlandse of Engelse historische literatuur. Eerder schreef hij voor Aanzet, het studentenblad van en voor Utrechtse geschiedenisstudenten.
