Peter van Dijk, De beste krant van Europa. Johan Luzac (1746-1807) en de Gazette de Leyde.
Amsterdam University Press, Amsterdam, 2018
ISBN: 9789463726801
€22,99
Het is een bekend fenomeen: historici schrijven knappe boeken, maar zijn vaak erg lang van stof. Je zou wensen dat ze hun gedegen bronnenonderzoek verbinden met een scherp oog voor selectie en een vaardige pen. Peter van Dijk, oud-hoofdredacteur van het Algemeen Dagblad is weliswaar geen historicus, maar menig historicus kan van hem leren. ‘De beste krant van Europa’, over de Gazette de Leyde, stoelt op literatuur- en bronnenonderzoek, bevat complexe materie die op toegankelijke wijze voor het voetlicht komt en is verbluffend compact geschreven.
De Gazette de Leyde
In 1680 wordt in Leiden een politiek tijdschrift opgericht, Les Nouvelles extraordinaires de divers endroits, beter bekend als Gazette de Leyde. In de jaren dertig van de achttiende eeuw komt het blad in handen van de familie Luzac en groeit uit tot een onmisbaar medium voor de intellectuele en politieke elite. Étienne en zijn broer Johan delen het eigendom van de krant. Laatstgenoemde, Johan Luzac (1746-1807), is hoofdredacteur en tevens hoogleraar Grieks en Vaderlandse Geschiedenis in Leiden. Hij is een gematigd patriot en gelooft in de grondrechten die in zijn tijd langzaam maar zeker verankerd worden, maar is tegen algemeen kiesrecht. Hij heeft weinig op met het gewone volk, het gepeupel. Het is vooral aan zijn internationale netwerk van contacten en correspondenten te danken dat de krant twee keer per week is gevuld met relevant, betrouwbaar en genuanceerd politiek nieuws. Van Dijk volgt dan ook vooral het doen en laten van deze man. Diens overtuigingen, werkwijzen en problemen bieden een inkijkje in het ontstaan van de moderne publieke ruimte.
Een gewild importproduct
De Gazette is een Franstalig blad dat weliswaar in Leiden wordt gemaakt, maar heeft een internationaal lezerspubliek. Dankzij de relatief grote vrijheid van meningsuiting in de Republiek en de betrekkelijk goede infrastructuur is het product gemakkelijk te verspreiden. De oplage is met gemiddeld 4000 groot in verhouding tot de Nederlandstalige media van die tijd. Het succes van de Gazette is daarnaast te danken aan de koninklijke censuur in andere landen, niet in de laatste plaats het absolutistische Frankrijk. Bovendien staat Luzac’s krant te boek als degelijk. De berichten zijn serieus, gericht op het informeren van de lezer. De hoofdredacteur volgt de politieke gebeurtenissen, zoals de Amerikaanse vrijheidsstrijd, op de voet en laat zich niet ringeloren door de autoriteiten. Door deze combinatie van factoren is de Gazette een gewild importproduct. Maar niet iedereen is er content mee. Menig politiek leider zit met de berichtgeving in zijn maag en probeert nieuws tegen te houden of te censureren. De juridische achtergrond van Luzac komt hem goed van pas: hij moet zijn werkwijze talloze keren verdedigen. Met succes. Van Dijk verwoordt het als volgt: “De Gazette was als neutrale en feitelijke kwaliteitskrant een geduldige voedster van de Europese en Nederlandse publieke opinie, die zich in de achttiende eeuw steeds luider liet horen.”
De ondergang
Johan Luzac schrijft, als gematigd patriot, betrouwbare en genuanceerde, maar tegelijkertijd kritische berichten in zijn krant. Het verloop van de Franse Revolutie, toegejuicht door de felle patriotten in Nederland, volgt hij op kritische wijze. Hij hekelt het gewelddadige karakter van de revolutie, de guillotine en het schrikbewind van Robespierre. Hierdoor gaan veel andere patriotten hem zien als een aristocraat, een man van de oude stempel. Langzaam maar zeker overschreeuwt de steeds fellere publieke opinie zijn Gazette en uiteindelijk draaien radicale patriotten de krant de nek om. Maar al voordat dat gebeurt, boet de Gazette langzaam maar zeker aan belang in. Door de Franse Revolutie raakt de persvrijheid ingeburgerd en ontstaan overal in Europa kranten zoals de Gazette. Met name in het belangrijke afzetgebied Frankrijk zien vele het levenslicht. Van Dijk: “Voor de bestorming van de Bastille telde Parijs vier kranten; een jaar later waren dat er 355.” Neem het Leidse periodiek zelf: de Parijse correspondent van de Gazette neemt in 1790 ontslag en begint de Gazette Universelle. Hij ent zijn werkwijze op het voorbeeld van zijn voormalige werkgever, maar troeft de Gazette de Leyde in snelheid af. Het nieuwe medium wordt immers in Frankrijk gemaakt. De Leidse krant gaat dus aan het eigen succes en de toenemende concurrentie ten onder.
Tot slot
Peter van Dijk schreef een boek over zijn held, Johan Luzac. Deze hoofdpersoon strijdt voor de goede zaak, wordt tegengewerkt, delft na een haast heroïsche strijd het onderspit. Diens levenswerk koestert Van Dijk als een kostbare diamant. Hij herkent in Luzac iemand die journalistiek bedrijft die destijds baanbrekend was en nu gemeengoed is. Dat is begrijpelijk, maar er bestaat geen rechte lijn van Luzac naar de hedendaagse journalistiek. In de tussenliggende periode zijn andere praktijken toonaangevend geweest. Maar zoals gezegd: de auteur is geen historicus. Tijdens de Leidse buskruitramp (1807) vliegt Luzac de lucht in. In de Pieterskerk herinnert een gedenkteken aan hem. Van Dijk: “Een groot monument voor een groot journalist die nauwelijks bekendheid geniet in zijn vaderland.” In historische literatuur is Luzac en diens Gazette geen onbekende, maar buiten de ivoren toren zal zijn naam weinig belletjes doen rinkelen. ‘De beste krant van Europa’ heeft alles in zich om daar wat aan te veranderen.
Door Christoph van den Belt.
Christoph van den Belt (1991) studeerde Geschiedenis aan de Radboud Universiteit. Tijdens zijn studie hield hij zich voornamelijk bezig met persgeschiedenis, wetenschapsgeschiedenis en religiegeschiedenis in de 19e en 20e eeuw. Sinds november 2016 is hij verbonden aan de Vrije Universiteit en de Christelijke Hogeschool Ede, waar hij werkt aan een proefschrift over de geschiedenis van het Nederlands Dagblad en het Reformatorisch Dagblad in de periode 1960-heden.
