René Kok & Erik Somers, De Jodenvervolging in foto’s. Nederland, 1940-1945.
Uitgeverij WBOOKS, Zwolle, 2019
ISBN: 9789462583153
€29,95
Een foto van de volledige familie Eisenmann: vader, moeder met kinderen op schoot, oom en tante, neefjes en nichtjes. De kinderen kijken met onbezorgde lachjes naar elkaar en naar de camera, de volwassenen lachen eveneens, maar er is bezorgdheid in hun ogen te lezen. Op de achterkant van de foto staat gekrabbeld: “Nog even gezamenlijk op de foto voor de onderduik, sept. ’43.”
Visuele getuigenis
Er zijn veel foto’s van de Tweede Wereldoorlog in Nederland bewaard gebleven. In het NIOD zijn tientallen dossierdozen gevuld met duizenden foto’s, gemaakt door hobbyisten, persfotografen, en doodgewone Nederlanders. Onderzoekers René Kok en Erik Somers putten al decennialang uit die grote hoeveelheid beeldmateriaal om historische verhandelingen te illustreren. Nu hebben de beide auteurs het over een andere boeg gegooid.
In De Jodenvervolging in foto’s staan namelijk de foto’s zelf in de spotlight en is de tekst voor het eerst ondergeschikt gemaakt. De ruim vierhonderd geselecteerde foto’s vertellen het verhaal van de Jodenvervolging in Nederland. De fotocollage is daarmee, aldus de auteurs, een waardevolle getuigenis van de geschiedenis: een visuele vastlegging van momenten, als bron naast de schriftelijke getuigenverslagen.
Intimidatie en isolatie
Dat gruwelijke verhaal begint bij, zo laten de foto’s zien, een nauwelijks waarneembare beknotting van het Joodse leven, bij provocatie en intimidatie. Foto’s van marcherende leden van de Weerafdeling (WA), de paramilitaire tak van de NSB, door de straten van Amsterdam; van een NSDAP’er in bruin uniform inclusief hakenkruisband die langs Joodse marktkramen slentert; van een feestje van Joodse vrienden die bedrukt en bezorgd naar de camera staren.
Intimidatie en provocatie worden al snel aangevuld met discriminatie en isolatie: een foto van een Amsterdamse lunchroom, waar twee leden van de WA, poserend naast een “Joden niet gewenscht”-bordje, lachen naar de fotograaf van de fotodienst van de NSB, getuigt daarvan. Eind 1940 verschenen er steeds meer bordjes – en dus foto’s – met een vergelijkbare tekst op ANWB-wegwijsborden en in cafés, restaurants, winkels en theaters. Joden worden bewust steeds meer op afstand van de maatschappij gezet.
Deportatie en vernietiging
Het verschil tussen Joden en ‘gewone’ Nederlanders wordt ook gevisualiseerd: de eerste gele sterren verschijnen op de jassen en hemden van Joden. De foto van een Joods schoolklasje, tweeëntwintig leerlingen maar liefst, uit september 1942, Deventer, raakt in het hart. De blik van de kijker dwaalt al snel af naar het in het wit gestoken meisje in het midden van de foto, dat omringd wordt door donker geklede klasgenootjes. Met haar witte jurkje, de witte strik in het haar en haar handjes netjes op schoot gevouwen is het meisje de onschuld zelve. De Jodenster steekt duidelijk af tegen het witte jurkje, onschuld wordt schuld. Dan pas zie je dat alle kinderen eenzelfde ster dragen, niet goed zichtbaar op hun donkere kleding. De kijker leest in het bijschrift dat alle kinderen omgekomen zijn. Alleen het meisje in de witte jurk heeft de oorlog overleefd.
Het definiëren, discrimineren en isoleren van de Joden vormt de opmaat voor het latere deporteren en vernietigen. Ook daarvan zijn afschuwelijke foto’s in het boek opgenomen. Neem de foto van de zevenjarige Simon ‘Sieg’ Maandag, een van de weinige overlevenden van kamp Bergen-Belsen. Hij loopt verdwaald en verdwaasd over een stoffig zandpad, weg van het kamp. In de berm, vlak naast Simon, liggen tientallen, soms half ontklede lijken; sommige met het hoofd naar de camera gedraaid, de mond halfopen, en met dood in de ogen.
Ontroerend monument
Je kijkt de slachtoffers in de ogen, voelt hun onderlinge genegenheid en liefde, hun onwetendheid en zorgeloosheid, en, later, hun wanhoop, pijn en verdriet. Je kijkt ernaar, in de wetenschap dat de gelukkige alledaagsheid in een mum van tijd is weggevaagd, en is veranderd in de huiveringwekkende realiteit van de Holocaust. Een verschrikkelijk en verdovend besef, dat de toeschouwer direct in het hart raakt.
Dit onoverbrugbare contrast tussen de onbezorgde alledaagsheid enerzijds en de gruwelen van de latere massamoord anderzijds is hartverscheurend om te zien. Je realiseert je – misschien wel meer dan ooit te voren – dat in enkele jaren, maanden, luttele weken en soms zelfs een paar dagen ruim honderdduizend gelukkige levens systematisch vernietigd. Alsof ze nooit hadden mogen bestaan. De Jodenvervolging in foto’s is een krachtig en ontroerend monument, dat herinnert aan dit gitzwarte verleden.
Door Mark Barrois.
Mark Barrois (1994) studeerde geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen, waar hij de geschiedenismaster ‘Actuele Geschiedenis’ en de interdisciplinaire master ‘Politiek & Parlement’ succesvol afrondde. Zijn interesse gaat onder meer uit naar het functioneren van de lokale democratie. Als trainee bij De Toekomst van Brabant is hij daarmee verder aan de slag gegaan.
