Het afgelopen jaar verscheen in de Verbum Holocaust Bibliotheek een nieuw deel: Boekhouders van de Holocaust, over Nederlandse ambtenaren en hun collaboratie. De collaboratie doelt op het samenwerken of meewerken van Nederlandse ambtenaren met de Duitse bezetter bij de uitvoering van de Jodenvervolging.
In zijn lijvige studie (727 pagina’s!) onderzoekt Rob Bakker de rol van ambtenaren bij de uitvoering van de Holocaust. Hij gaat daarbij verschillende groepen langs waaronder, uiteraard, de bestuurlijke top van Nederland, de secretarissen-generaal, maar daarnaast ook de gemeenteambtenaren, ambtenaren voor de bevolkingsregistratie, rechters, notarissen, de politie en de Nederlandse Spoorwegen. Het boek is een uitwerking van de doctoraalscriptie die Bakker in 2011 afrondde. Hij deed voor Boekhouders van de Holocaust aanvullend onderzoek en las zich in in de nadien verschenen literatuur over de Holocaust. Bakker neemt een lange aanloop voordat hij zijn daadwerkelijke argumentatie begint, waarin hij de historiografische discussies uitvoerig beschrijft en toelicht, zoals het idee van de ‘burgemeester in oorlogstijd’ en de ‘Nederlandse paradox’. Het duurt zo’n 130 pagina’s voor de auteur daadwerkelijk begint met de beschrijving van de betrokkenheid van de ambtenaren bij de uitvoering van de Holocaust.
Gehoorzame ambtenaren
Zoals de titel en ondertitel al vermelden focust Bakker zich voornamelijk op de rol van de ambtenaren met betrekking tot de Holocaust: de registratie, segregatie en uiteindelijk deportatie van de Nederlandse Joden. Hij vermeldt hoe dit administratief gebeurde, door bijvoorbeeld de ambtenaren van de bevolkingsregisters die aantekenden in welke mate iemand volgens de Nazi-leer als Joods gold; en hoe de anti-Joodse maatregelen uitgevoerd werden door onder andere politieagenten, treinpersoneel en kampbewakers. Daarnaast bespreekt hij de rol van rechters en notarissen bij de ontrechting van de Joden en de ontneming van hun goederen, zowel de roerende als de onroerende goederen. Het is jammer dat Bakker soms erg weinig oog lijkt te hebben voor de positie waarin ambtenaren zich bevonden. Hoewel hij geen moreel oordeel wil vellen, sluipt er in de tekst soms wel een beschuldigende ondertoon en wordt er steeds opnieuw op gewezen dat er voor de Joden niets gedaan werd om hen te beschermen, terwijl dat later voor Nederlandse mannen die opgeroepen werden voor de Arbeitseinsatz wel gedaan werd. Enerzijds klopt dit, en maakten zeker de secretarissen-generaal de afweging om de Joden op te offeren, om zelf aan te kunnen blijven in het ‘belang van de bevolking’. Aan de andere kant laat Bakker onbelicht dat er tussen het begin van de Jodenvervolging en hun deportatie, en de georganiseerde Arbeitseinsatz de nodige tijd verlopen was (1-3 jaar), waarin de positie van Duitsland veranderde, van onoverwinnelijk naar een beginnende nederlaag in Rusland en Afrika, en waarin ook de bevolking ook steeds meer negatieve effecten van de oorlog ondervond en zo in het defensief gedreven werd, wat onder andere de bereidheid om onderduikers op te nemen ten goede kwam.
Eenzijdige portrettering
Terwijl Bakker vrij mild is over de houding van de ambtenaren bij de spoorwegen en begrip toont voor de moeilijke omstandigheden om verzet te plegen, blijft dit bij de andere ambtenarengroepen geheel achterwege. Hij schetst een eenzijdig beeld van ambtenaren die slechts hun plicht doen, zonder na te denken over de eventuele gevolgen. Dit komt onder andere in het gedeelte over de politie goed naar voren. Bakker lijkt hier slechts de aandacht te willen vestigen op de agent als gehoorzame en wellicht ook gewetenloze diender, die de orders om Joden op te halen uitvoerde. Hoewel er in dit gedeelte wel een paragraaf opgenomen is met de titel ‘politieverzet’, komt Bakker tot de conclusie dat er door de politie geen noemenswaardig verzet werd gepleegd. Het is opvallend dat, hoewel hij hiervan wel op de hoogte is, geen enkele maal refereert aan de in 2019 verschenen studie van Piersma over politieverzet en de spagaat waarin politieagenten zich bevonden. Bakker lijkt geen oog te willen hebben voor de moeilijke positie waarin de agenten zich bevonden en de gevolgen waartoe het weigeren van een opdracht kon leiden, zoals ontslag of arrestatie van de betreffende agent of, bij onderduiking, zelfs diens familie.
Het onrecht hield niet op
Het naar mijn mening, interessantste, en wellicht ook meest vernieuwde deel van het boek volgt in het laatste deel, waar Bakker de continuïteit tussen de ambtelijke registratie, segregatie, ontrechting en ontneming van eigendommen gedurende en direct na de oorlog onderzoekt. Welke gevolgen hadden zuiveringen voor het ambtenarenkorps, door welke motieven liet de overheid zich leiden bij de rechtsherstelprocedures? Het zijn onderwerpen die sinds de jaren negentig op de politieke en wetenschappelijke agenda zijn komen te staan. Verschillende groepen ambtenaren en overheden zijn sindsdien onderzocht. In Boekhouders neemt Bakker deze studies samen en onderzoekt hij de continuïteit tussen de houding van de ‘Boekhouders’ jegens de Joden gedurende de oorlog, onder de Duitse bezetting en na de oorlog, toen de Nederlandse regering weer geïnstalleerd was. Interessant aan dit gedeelte is dat Bakker laat zien hoe de ambtelijke en juridische procedures de Joden beperkten om hun leven na de oorlog weer op te kunnen bouwen en tot welke pijnlijke situaties het strikt opvolgen van de regels leidde.
Onrecht en verscheidenheid
In Boekhouders van de Holocaust krijgt de lezer een beeld van de verscheidenheid aan ambtenaren die ieder in hun eigen functie betrokken waren bij de uitvoering van de holocaust. Daarnaast biedt het boek een overzicht van de historiografie en de leidende debatten binnen dit onderwerp. Interessant is dat Bakkers studie niet stopt in 1945, als de oorlog afgelopen is, maar dat hij tevens laat zien hoe het ambtenarenkorps betrokken was bij de naoorlogse afwikkeling van het onrecht dat de Joden was aangedaan. Dat dat laatste vaak tekortgeschoten is, toont Bakker overtuigend aan.
Door Marleen van den Berg.
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Rob Bakker, Boekhouders van de Holocaust. Nederlandse ambtenaren en collaboratie.
Uitgeverij Verbum, 2020. 735 pagina’s.
ISBN: 9789074274920
€29,50
Marleen van den Berg rondde recent de research master Colonial and Global History aan de Universiteit Leiden af. Tijdens haar studie specialiseerde zij zich in de contemporaine geschiedenis van Nederland en Nederlands-Indië. Sinds april 2018 is zij als promovendus verbonden aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en de Universiteit van Amsterdam. Haar onderzoek richt zich op de Jodenvervolging in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog en het rechtsherstel na de oorlog.
