In de zomer van 1979 nam schrijver Stefan Hertmans zijn intrek in een huis in het Gentse Patershol. Jaren nadat hij het huis verkocht, kwam hij erachter dat de vorige eigenaar een voormalige SS’er was. In De opgang schetst Hertmans het leven van de Vlaamse collaborateur Willem Verhulst en zijn gezin. In het slotstuk van zijn historische romantrilogie onderneemt Hertmans een persoonlijke zoektocht naar een overleden collaborateur, en vertelt tegelijk een aangrijpende familiegeschiedenis.
Ongrijpbaar
Willems jeugd was rumoerig. Hij was blind aan één oog en had een misvormd been. Op jonge leeftijd ontwikkelde hij een afkeer voor de Franstalige Belgen, toen hij gepest werd op een Frans-Vlaamse school. Wanneer de Nazi’s aan hun bezetting van België beginnen tijdens de Tweede Wereldoorlog, raakt Willem al snel geïntegreerd in de Vlaamsgezinde SS-afdeling. Gedurende de oorlog laat hij tal van joden en verzetsleden verhoren, gevangenzetten en vermoorden.
Hertmans probeert verklaringen te geven voor Willems overtuiging en doet diepgravend onderzoek. Met behulp van Willems eigen dagboeken, roept hij een interessant beeld op van de collaborateur. Thuis en onder de mensen was hij een charmante huisvader, met een nogal knullig voorkomen vanwege zijn manke been en ooglapje. Ondertussen was hij wel een fanatieke Jodenhater en Nazi. Maar al joeg hij tal van joden de dood in, toch bleef hij zijn hele leven emotioneel getekend door de dood van zijn eerste vrouw, die zelf joodse was. Hij liet zich zelfs naast haar begraven.
In zijn eigen dagboeken heeft hij nooit schuld bekend. Hij bleef er steevast van overtuigd dat hij de Vlaamse zaak had verdedigd. Toch verbloemde hij stukken uit zijn leven, of gaf drogredenen. Was hij altijd overtuigd van zijn gelijk, of maakte hij dat zichzelf wijs om toch aan een schuldgevoel te ontsnappen? Dat soort vragen stelt Hertmans voortdurend. Door Willems eigen woorden tegenover zijn daden te zetten prikkelt hij de lezer tot nadenken.
Een familietragedie
Ook al staat de naam van Willem Verhulst prominent op de achterflap, toch is het Mientje – zijn tweede vrouw – die het verhaal draagt. Zij was een protestantse en vredelievende vrouw, die het zelden met Willem eens was. Mientje probeerde hun drie kinderen zo goed mogelijk op te voeden, tegen de overtuigingen van Willem in. Haar ervaring van de gebeurtenissen zijn het meest meeslepend.
De spanning in huize Verhulst liep vaak hoog op. Wanneer Willem een buste van Adolf Hitler in de woonkamer plaatst, verbiedt Mientje de kinderen die kamer ooit te betreden. Op een bepaald ogenblik staat het koppel zelfs met getrokken messen tegenover elkaar. Toch bleef Mientje uiteindelijk wel voor Willem zorgen, ook wanneer hij na de oorlog tot levenslang veroordeeld is.
Mientje bleef eindeloos balanceren tussen haar eigen idealen en haar plichtsbesef tegenover haar man en het gezin. Die confrontatie, tussen Willems geheime SS-leven en zijn gezinsleven bij Mientje, geeft de meest interessante momenten van het verhaal vorm. Hertmans toont met hun verhaal hoe ingewikkeld menselijke verhoudingen kunnen zijn, en dat tegen de achtergrond van een van de grootste crisissen uit de geschiedenis.
Die confrontatie wordt niet altijd expliciet beschreven. Hertmans toont duidelijk dat Verhulst een volstrekt oneerbiedig man was, maar doet dat met een zekere afstand. Pas laat in het verhaal kom je te weten wat Willem nu werkelijk allemaal had gedaan. In die spanning tussen Hertmans rationele, onderzoekende blik, en de ongrijpbare Verhulst, mag de lezer zelf de puzzelstukjes samenleggen. Die aanloop geeft het verhaal meer gewicht.
Tussen feit en fictie
Net als Hertmans’ andere twee historisch-geïnspireerde romans (Oorlog en Terpentijn en De bekeerlinge) is het verhaal gebaseerd op een uitvoerig bronnencorpus. De auteur sprak met de twee dochters van Verhulst, las hun dagboeken, en ook die van Willem zelf. Ook de memoires van Mientje kon hij inkijken, naast een grote berg aan archiefmateriaal. Waar het hem aan documentatie ontbreekt, voegt de schrijver zelf verhaalelementen toe. Het boek is dus ‘waargebeurd’, maar als lezer is het niet altijd duidelijk wanneer de bronnen spreken of Hertmans zelf.
Vanaf de eerste pagina is het dan ook duidelijk dat de lezer een boek van Stefan Hertmans in handen heeft: de schrijver vertelt niet zomaar een verhaal, maar ook de totstandkoming ervan. Tussen non-fictie en fictie kiest het boek nooit een kamp: het bevindt zich altijd ergens tussenin. Toch is die wisselwerking succesvol en overtuigend. Je zou denken dat een grote afhankelijkheid van feitelijke informatie de emotie in de weg zou staan, maar de realisatie dat het verhaal meestal waargebeurd is, vergroot alleen maar de tragiek ervan.
In lijn met de rest van zijn oeuvre schrijft Hertmans in poëtische taal. Daarnaast breken filosofische reflecties, vaak vertrekkend vanuit een voorwerp of een idee, het verhaal op. Het ene moment is het werk erg beschrijvend en onderzoekend van toon, het leest dan haast als een scriptie. Maar het andere moment ontspint Hertmans zijn gedachten in lange, literair bombastische zinnen. Die stijl is zeker niet voor iedereen weggelegd, al lijkt de schrijver wel een balans te vinden.
Hertmans-formule
Hertmans’ verhaal is meeslepend en stilistisch sterk, al kan de stijl soms overdadig zijn. De Hertmans-formule komt opnieuw mooi tot uiting: de mix tussen gedocumenteerd studiewerk en literaire vrijheid creëert een verhaal dat authentiek aanvoelt, en tegelijk aangrijpend blijft zoals een volwaardige roman. Het is een genre dat Hertmans inmiddels tot zijn huismerk heeft gemaakt. De opgang is een waardevolle toevoeging aan dat oeuvre.
Door Kasper Nollet.
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Stefan Hertmans, De opgang
De Bezige Bij, 2020. 352 pagina’s
ISBN: 9789403101316
€24,99
Kasper Nollet (20 jaar) is tweede bachelor student Geschiedenis aan de KU Leuven. Daarnaast is Kasper ook cultuurverantwoordelijke bij Kring Historia, de Leuvense studentenvereniging van de richting Geschiedenis.
