“De herdenking van het onrecht uit het verleden is volgens Walter Benjamin onlosmakelijk verbonden met vergeten, omdat ze boven alles gepaard gaat met de hoop dat dit vroegere onrecht zou kunnen worden afgeschermd tegen onrechtvaardige praktijken uit het heden.”
Symons begint zijn boek met de vraag of en hoe het mogelijk is om opnieuw te beginnen. Dit slaat in de inleiding direct over in een breed scala aan thema’s die verder in het boek aan bod komen. Het gaat niet alleen over vergeten, maar ook over de ‘memory boom’ en wat de rol van ons geheugen en onze herinneringen (Eingedenken) hierin zijn, en over de relaties tussen verleden, heden en toekomst en hoe deze zich verhouden tot de mens. Om te begrijpen wat een nieuwe start kan betekenen voor het herdenken van onrecht uit verleden, neemt Symons primair gebruik van het werk van Walter Benjamin. Daarnaast komen ook andere denkers uit de twintigste eeuw aan bod, zoals Nietzsche en Heidegger
De Holocaust als voorbeeld
Een terugkerend voorbeeld in het boek is de Holocaust tijdens de Tweede Wereldoorlog. Memory studies heeft geprobeerd een herinneringspraktijk te creëren van historisch geweld, zoals de Holocaust. “Hoe kunnen we de gruwel van de oorlog in onze herinnering levend houden wanneer de krachten van de geschiedenis sterken lijken […] dan die van het geheugen, […] en wanneer de kleinkinderen van die generatie [holocaust-overlevers] elk jaar minder geïnformeerd (en onverschilliger) lijken te worden” vraagt Symons zich af.
Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen collectief geheugen (dat van een samenleving) en individueel geheugen (dat van een overlevende of een nabestaande). Een van de veelbesproken paradoxen in het boek komt hier al naar voren. Het geheugen zou gebruikt moeten worden om historisch geweld te bestuderen en daarmee voortaan te kunnen voorkomen, maar tegelijkertijd is het geheugen te onbetrouwbaar en te selectief om gebruik van te maken.
Er wordt hier niet echt op de praktijk ingegaan: in mijn ervaring was de Tweede Wereldoorlog op zowel de basisschool als de middelbare school een diepgaand behandeld onderwerp. Veel meer dan het koloniale verleden van Nederland of de slavernijgeschiedenis die bij de VOC komt kijken. Het passeerde wel de revue, maar werd lang niet zo uitgebreid besproken als de Tweede Wereldoorlog. Ook Symons geeft de Holocaust meer aandacht dan andere aspecten van de Europese geschiedenis.
Auschwitz: creatief vergeten of blijven herdenken?
Symons behandelt ook het werk dat Primo Levi in Auschwitz heeft geschreven. Daarin beschrijft hij de gruwel die hij heeft meegemaakt, maar als hij thuiskomt neemt niemand hem al te serieus. Het vergeten van dergelijk onrecht of gruwel kan dus heel onrechtvaardig zijn voor de slachtoffer, en tegelijkertijd is het niet mogelijk om verder te gaan dan solidariteit met de slachtoffers, voor wie een herdenking betekenisloos wordt.
“Mocht het leed van alle gevangenen vergeten worden, dn zou dit de totale overwinning van de misdadigers betekenen” schrijft Symons over het verhaal van Levi. Maar niet alleen zou het onrecht dan onuitroeibaar worden, maar door te vergeten wordt ook soortgelijke situaties in de toekomst niet afgestraft. Door te vergeten kunnen er geen lessen worden genomen uit het verleden of misschien universele morele regels worden opgesteld. Het punt van het herinneren en het erkennen van onrecht is belangrijk voor het creëren van de mogelijkheid om te voorkomen dat zoiets ooit nog kan gebeuren.
Symons ziet een oplossing in het idee van Nietzsche: creatief vergeten. Parallel aan Nietzsches totale nihilisme zorgt creatief vergeten ervoor dat niets in de geschiedenis kan blijven voortbestaan, zo ook herinneringen niet. De absolute waarheid wordt volgens het totale nihilisme afgewezen en daarbij moet de vergankelijkheid omarmt worden om vooruitgang te bevorderen. Maar kun je van vooruitgang spreken als je fouten uit het verleden niet meeneemt bij het oplossen van problemen in het heden?
Creatief vergeten in de 21e eeuw?
Het boek is een filosofie van de vergankelijkheid en leest daarom niet als een trein, zeker niet als je geen beoefende filosofielezer bent. Maar zeker gezien de huidige aandacht voor Black Lives Matter en in Nederland (en België) het vraagstuk omtrent ons koloniale verleden, vraag ik mij af of Nietzsches ‘creatief vergeten’ wel zo politiek correct is en in onze tijd nog van toepassing is. Er worden nu straatnamen veranderd en standbeelden weggehaald, omdat deze in onze contemporaine maatschappij niet meer passen.
Volgens Symons moet creatief vergeten niet gezien worden als ‘vergeten en vergeven’ en daarbij het heden en het verleden als onafhankelijk zien, maar eerder dat er op een manier solidariteit aan de slachtoffers wordt getoond wanneer de herdenkingen ondragelijk of betekenisloos zijn geworden. Echter mist er naar mijn idee nog zoveel collectieve bewustzijn van het koloniale verleden van Nederland en wat zogenaamde Hollandsche Helden uit de Gouden Eeuw daadwerkelijk hebben bereikt en gedaan. Er komt steeds meer besef en bewustzijn naar boven over wat voor wortels hedendaagse sociale problemen en racisme hebben in de Nederlandse slavernijgeschiedenis. Het boek heeft voornamelijk de Holocaust als voorbeeld genomen, terwijl extra voorbeelden juist andere perspectieven hadden kunnen bieden.
Tot slot
Het boek biedt verder wel interessante inzichten over filosofische ideeën binnen de Memory Studies in filosofie, maar het mist de nuancering of het reviseren van de actuele gebeurtenissen en sociale problemen waar nu tegenaan gelopen wordt. Het boek zet de lezer wel aan het denken over hoe er met geschiedenis en geheugen wordt omgegaan door verschillende denkers en is daarom wel waardevol, maar er mist wel een meerzijdige benadering.
Door Sheline Kap.
Stéphane Symons, De kunst van het vergeten.
Uitgeverij Vantilt, 2019. 192 pagina’s.
ISBN: 9789460044564
€22,50
Sheline Kap (1997) heeft zich tijdens haar studie Culturele Antropologie gefocust op etnische diversiteit, feminisme en Islam, sociale duurzaamheid en de regio’s Midden-Oosten, Rusland en Sub-Sahara Afrika. Ze heeft een jaar geschiedenisvakken gevolgd om over te stappen vanaf de sociale wetenschappen naar de geesteswetenschappen, maar kan hierbij veel gebruik maken van de kennis vergaard bij antropologie. Haar scriptie (2019) ging over de invloeden van de koloniale overheersing en commerciële activiteiten op de inheemse bevolking en de biodiversiteit in het regenwoud in Clayoquot Sound, Canada.
