Zittend op de rug van haar grootmoeder ‘vloog’ Suze Zijlstra als klein kind van de bank in Bussum naar Java. Ze hoorde verhalen over de gelukkige jeugd die haar grootmoeder in Nederlands-Indië had en hoe zij haar moeder de eerste jaren in Indonesië opvoedde. Op latere leeftijd ging Zijlstra zich afvragen waarom haar familie naar Nederland gekomen was als ze het in Indonesië zo goed hadden. Gedurende haar studie geschiedenis verdiepte ze zich in de koloniale en maritieme geschiedenis. Ze interviewde haar oma over haar leven en legde zo een eerste basis voor het boek dat ze tien jaar later begon te schrijven.
Een Nederlands-Indische familiekroniek
In De voormoeders beschrijft Zijlstra haar familiegeschiedenis. Ze volgt de lijn van haar moeder, grootmoeder tot haar overgrootmoeder, Cornelia Frederika Rosenquist. Daarna stapt ze noodgedwongen over op haar voorvaders binnen de familie Rosenquist. Zo gaat ze nog vijf generaties terug, om uiteindelijk uit te komen bij Coert Axelsz Rosenquist, echtgenoot van ‘voormoeder’ Jacoba Happon. Jacoba was de dochter van Joan Happon en de ‘onvindbare moeder’. Daar loopt de Indische geslachtslijn dood. Zijlstra is dan tot het begin van de achttiende eeuw teruggegaan. Vanaf die ‘onvindbare moeder’ vertelt Zijlstra haar familiegeschiedenis en verweeft die met de koloniale geschiedenis.
Voormoeders in de koloniale samenleving
Zijlstra focust vooral op de vrouwelijke familieleden, de zogenaamde ‘voormoeders’. Wie waren zij, welke afkomst hadden ze en wat was hun positie in de gemengd Europees-Aziatische huishoudens waaruit ze afkomstig waren of door hun huwelijk toe gingen behoren? Zijlstra opent hiermee een nieuw perspectief op de koloniale geschiedenis. In plaats van naar de rol van de mannen te kijken, onderzoekt ze de rol en positie van vrouwen in de kolonie. En dat is niet altijd gemakkelijk. De naam ‘onvindbare moeder’ zegt het al: zeker voor de eerste generaties is er weinig informatie over de vrouwen te vinden. Ze oefenden vaak formeel geen beroep uit en behoorden tot het huishouden van hun man. Over die mannen is vaak veel meer informatie te vinden, bijvoorbeeld in de archieven van hun werkgever, in dit geval de VOC. Of in kerkelijke archieven waar gegevens als huwelijk, kinderen, overlijden en soms ook informatie over echtelijke of financiële problemen opgetekend zijn.
Geholpen door haar kennis over het koloniale verleden en met behulp van informatie over vrouwen in vergelijkbare posities, van wie wel bronnen overgeleverd zijn, probeert Zijlstra het leven van haar voormoeders te schetsen. Zoals ze zelf al aangeeft, blijft dat vaak speculatie. Soms benoemt ze meerdere scenario’s. Bijvoorbeeld wanneer ze schrijft over de afkomst van de ‘onbekende moeder’. Was het een Indonesische vrouw; kwam ze uit de buurt van Makassar, waar haar man Joan Happon gelegerd was; of was ze als slaaf van verder weg naar Makassar gevoerd? Was er liefde tussen Joan Happon en de ‘onbekende vrouw’? Of was ze slechts zijn bezit en had ze niets te zeggen? Door zich niet alleen te beperken tot de feitelijke informatie over haar eigen voormoeders, maar hun geschiedenis te koppelen aan haar kennis over het koloniale verleden en de informatie die beschikbaar is over andere vrouwen, slaagt Zijlstra erin een beeld te schetsen van de positie en het leven van vrouwen in de koloniale samenleving.
Zijlstra toont daarnaast aan dat hoewel vrouwen een ondergeschikte positie hadden aan mannen en in de bronnen weinig genoemd worden, zij zeker niet passief waren. Dat is onder andere terug te zien in de betrokkenheid van de familie bij de slavenhandel. Hoewel de mannen in de familie als eerste bij deze handel betrokken waren, en de ‘onvindbare moeder’ mogelijk zelf als slaafgemaakte aan Joan Happon verkocht of gegeven werd, profiteerden vrouwen in latere generaties van de winsten die met deze ‘handel’ gemaakt werden. Bovendien waren de vrouwen in sommige gevallen betrokken bij de verzorging van de tot slaaf gemaakten voor zij van Makassar (Sulawesi) naar Java verscheept werden. Daarnaast zetten weduwen de handel van hun mannen soms voort en gaven opdracht om de mensen in hun bezit als slaaf te verhandelen. Gold dit ook voor de vrouwen Happon en Rosenquist?
Van handelspost naar koloniale samenleving tot Indonesië
Naarmate de geschiedenis dichter het heden nadert, laat de familiekroniek zien hoe Europees-Aziatische families hun best deden om zo ‘Europees’ mogelijk te zijn. Op die manier hoopten ze een zo goed mogelijke positie voor zichzelf in de koloniale maatschappij te verwerven. Hoe verder de kolonisatie van de archipel zich voltrok, hoe moeilijker het voor mensen met een gemengde afkomst werd om een plaats in de topposities te bemachtigen. De Japanse inval in 1942 bracht een radicale omkeer. Het werd nu voor gemengde families juist belangrijk om hun Aziatische achtergrond te benadrukken.
Zijlstra reflecteert op het handelen van haar voormoeders en laat zien hoe zij zich aanpasten aan de koloniale traditie. Ook na het uitroepen van de Indonesische onafhankelijkheid leken deze vrouwen zich niet ongemakkelijk te voelen bij hun bevoorrechte positie en het personeel dat zij voor een habbekrats in dienst hadden. Het benadrukken daarvan en ook van de zwakke positie die vrouwen hadden (trouwden ze uit liefde, kregen ze kinderen uit liefde of werden ze gedwongen?) doet door de vele herhalingen soms wat moralistisch aan. Tegelijkertijd heeft Zijlstra met dit boek een geschiedenis opgetekend vanuit een perspectief dat lange tijd onderbelicht is gebleven. Daarbij laat ze zien dat de koloniale verhoudingen minder zwart-wit waren dan we vaak geneigd zijn te denken. Aan de hand van de verhalen over de voormoeders wordt de lezer moeiteloos door drie en een halve eeuw koloniale verhoudingen gevoerd. De opgenomen illustraties en foto’s brengen de voormoeders en hun levens nog dichterbij. Absoluut een aanrader!
Door Marleen van den Berg
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Suze Zijlstra, De voormoeders. Een verborgen Nederlands-Indische familiegeschiedenis.
Ambo|Anthos, 2021. 320 pagina’s.
ISBN: 9789026346484
€24,99
Marleen van den Berg rondde recent de research master Colonial and Global History aan de Universiteit Leiden af. Tijdens haar studie specialiseerde zij zich in de contemporaine geschiedenis van Nederland en Nederlands-Indië. Sinds april 2018 is zij als promovendus verbonden aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en de Universiteit van Amsterdam. Haar onderzoek richt zich op de Jodenvervolging in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog en het rechtsherstel na de oorlog.
