De coronacrisis heeft vele musea in quarantaine gezet. Enerzijds lijkt de maatschappij van musea afstand te nemen. Vaak kampen ze met minimale bezoekersaantallen, doorgestreepte toekomstplannen en tekortkomende overheidssteun. Anderzijds dwingt deze quarantaine tot zelfreflectie op hun eigen identiteit en verantwoordelijkheid. Hier ontstaat de vraag wat musea kunnen doen ten tijde van een crisis. Hoe kunnen ze vanuit hun eigen collecties bezinning bieden op deze precaire situatie?
Wellicht biedt het Rijksmuseum Boerhaave hier een oplossing. Het Boerhaave, dat zichzelf beschrijft als ‘schatkamer van wetenschap en geneeskunde’, toont namelijk Besmet! in ieder geval tot 9 januari 2022. Besmet! is ontstaan als een tentoonstelling gewijd aan epidemieën van vroeger tot nu. De uitbraak van corona bracht dit thema echter meteen naar de actualiteit.
Verbeelding
Meteen aan het begin laat de tentoonstelling dit zien. Voorbij de ingang toont Besmet! een overzicht van de verspreiding van het coronavirus aan de hand van nieuwsfragmenten van de afgelopen maanden. Deze aaneenschakeling wekt een onheilspellend effect van een virus waarvan de potentiële impact nog ver van ons menselijk begrip ligt. Een collage van krantenknipsels aan de wand en een kaart van de verspreiding van het virus doen de schok en de onwennigheid van het begin van de coronacrisis herleven.
In zulke onwennige crisissituaties kan de menselijke verbeeldingskracht juist worden gestimuleerd. Voor een abstract, ongrijpbaar fenomeen als corona valt men gemakkelijk terug op beeldspraak. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een eiwitmodel van het Sars-Covid-19 virus, geplaatst vlak aan het begin van de tentoonstelling (figuur 1). In dit glaswerk is het virus afgebeeld zoals het door de elektronenmicroscoop zichtbaar is; met grote knotsvormige eiwitten bindt het virus zich op een unieke manier aan zijn gastcel. Deze knotten lijken bijna op een kroon, ofwel corona in het Latijn.
Verklaring
Dit eiwitmodel doet denken aan een werk van glaskunstenaar Luke Jerram verder op zaal, die vergelijkbare knotsen vormt om juist een imaginair virus vorm te geven. Hieruit komt een van de twee voornaamste conclusies van Besmet! over het coronavirus naar voren. Ten eerste is het wetenschappelijk doel om het virus in te dammen afhankelijk van de menselijke verbeeldingskracht. Dit blijkt uit een galerij van nissen, waarin medicijnen tegen epidemieën door de eeuwen heen worden vergeleken, van de narwaltand tot PreP, een hiv-remmer. Deze verscheidenheid aan medicijnen laat zien hoe veranderlijk onze menselijke visie op virussen door de tijd heen is geweest.
In deze galerij is de laatste nis vooralsnog leeg. Ooit zal deze gevuld worden met het nog te ontwikkelen vaccin tegen het coronavirus. Zal dit vaccin de crisis ook kunnen bestrijden? De tweede conclusie van Besmet! lijkt te zijn dat het virus juist ook crises in onze huidige samenleving blootlegt. Een korte film licht inderdaad de samenhang toe tussen corona en bijvoorbeeld recente verstedelijking en milieuvervuiling. De rol van de wetenschap, aldus het Boerhaave, is hier niet per se om het virus zelf te definiëren, maar om vanuit verschillende invalshoeken de impact ervan op mens, natuur en samenleving te begrijpen.
Verwerking
Aan het einde verschuift de nadruk van Besmet! naar de verwerking van epidemieën. Hier beschrijft de tentoonstelling dat epidemieën namelijk wijdverspreide en uiteenlopende emotionele reacties teweegbrengen. Naast de geneeskunde bieden bepaalde rituelen een manier om een epidemie te herinneren en uiteindelijk te boven te komen. Het AIDS Quilt belichaamt dit proces (figuur 2). Deze lappendeken bestaat namelijk uit naamvlaggen van aan aids overleden drugsgebruikers. Deze Quilt maakt de persoonlijke verhalen van slachtoffers, net als de omvang van de epidemie tastbaar. Zo zet een object aan tot bezinning op de impact van de aidscrisis.
Wellicht valt de doelstelling van Besmet! hiermee te vergelijken. Enerzijds toont de tentoonstelling hoe het ontdekken en begrijpen van virussen, in al hun ongrijpbaarheid, vaak menselijke verbeelding vereist. Anderzijds kunnen virussen juist crises in de menselijke samenleving tastbaar maken. Door het coronavirus in dit kader te plaatsen biedt Besmet! een ruimte voor reflectie, wellicht zelfs hoop, zonder af te doen aan de urgentie van de huidige situatie. Zo biedt het Boerhaave, vertrekkend vanuit de eigen museale expertise, een kader voor actuele maatschappelijke angst en onzekerheid. Dat biedt in deze onwennige tijden een bijzondere aanleiding om dit museum eens een bezoek te brengen.
Door Arent Boon.
Tentoonstelling: Besmet!
Rijksmuseum Boerhaave (Leiden)
Nog te bezoeken tot 9 januari 2022.
Arent Boon is onderzoeksmasterstudent Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij behaalde zijn bachelor aan het University College te Amsterdam (2018). Hij is voornamelijk geïnteresseerd in kunstgeschiedenis en museumgeschiedenis. Naast redacteur bij Jonge Historici is hij ambassadeur van het Koninklijk Nederlands Instituut te Rome (KNIR).