‘Laat alle geschillen bij de deur; wat het ene oor in gaat, moet het andere uit gaan vóórdat u de drempel van de Hermitage passeert’, luidt een van de toegangsregels die Catharina II van Rusland oplegde aan de bezoekers van ‘haar’ Hermitage in Sint-Petersburg. Catharina zette als tsarina alles en iedereen naar haar hand. Sinds 18 juni is over haar leven de tentoonstelling ‘Catharina de Grootste. Zelfgeslepen diamant’ te zien in de Hermitage Amsterdam.
Sprookjesprinses
Over Catharina ‘de Grote’ (1729-1796) doen talloze indianenverhalen de ronde, niet zelden ingegeven door haar vele seksuele escapades. Zo zou zij een geheim erotisch kabinet hebben laten bouwen in een van haar paleizen en zou zij zijn gestorven terwijl ze de liefde bedreef met een hengst. Soms maakte de tsarina voor haar eigen propagandamachine handig gebruik van haar reputatie als nymfomane. Zo verspreidde ze het gerucht dat haar zoon Paul, met wie ze in onmin leefde, niet de echte zoon van zijn vader zou zijn en daarmee geen rechthebbende op de Russische troon.
De Hermitage Amsterdam maakt de spanning tussen mythe en werkelijkheid in Catharina’s leven tot leidraad in de tentoonstelling. Ze gaan zelfs een stapje verder. Het levensverhaal van de tsarina wordt tot een waar sprookje gemaakt: ‘Er was eens… een arme prinses die de machtigste vrouw van haar tijd werd.’ Dat de van oorsprong Duitse prinses Sophia Augusta Frederika van Anhalt-Zerbst-Dornburg, die op veertienjarige leeftijd arriveerde in Rusland, ooit in haar eentje zou regeren over dat enorme land, lijkt op het eerste gezicht wellicht ook wel een sprookjesverhaal.
Weelde en macht
Het blijkt een uitdaging voor de bezoeker van de tentoonstelling om onderscheid te kunnen maken tussen waarheden en onwaarheden. Want hoewel er af en toe kritische geluiden uit de audiotour komen en op de bordjes te lezen zijn, hebben de pracht en praal van Catharina’s sprookjesachtige kant de overhand – vooral in de grote zaal beneden. Daar leiden voorwerpen de weg: statige portretten, glimmende toiletsetten en porseleinverzamelingen en een glinsterende replica van de Russische tsarenkroon, vervaardigd van parels, diamanten, witgoud en rubeliet.
De overdaad en grootsheid van de objecten waarmee zij zich omringde, gaven Catharina de Grote status en macht, zoveel lijkt impliciet af te leiden uit de tentoonstelling. Haar verzameldrift, die resulteerde in de oprichting van de Hermitage Sint-Petersburg, kwam niet zomaar voort uit een voorliefde voor mooie dingen. Exorbitante cadeaus golden als zoethoudertjes voor haar vele lievelingen, neoclassicistische artefacten als legitimering van haar eigen ‘verlichtheid’.
Voorbestemd vorstin
Het Russische hof was een ware slangenkuil, zo wordt duidelijk als de bezoeker zich van de portrettenmuur met hovelingen begeeft naar de zaaltjes boven. Ieders positie kon van het ene op het andere moment worden betwist. Catharina wist als geen ander hoe ze zich te midden van alle intriges staande kon houden. Na de dood van tsarina Elisabeth en een korte regeringsperiode van Catharina’s man Peter III – een vermeende dwaas die ze hartstochtelijk haatte – slaagde Catharina erin de macht te grijpen door middel van een coup. Ze koos haar vertrouwelingen – waaronder haar twaalf officiële minnaars – goed. De hoge legerofficieren aan het hof vervingen de Pruissischgezinde Peter maar al te graag voor Catharina, maar zij hield de touwtjes in handen. Niet voor niets bleef de tsarina meer dan dertig jaar op de troon. Ze was een belezen, sterke vrouw die het politieke spel uitstekend speelde.
Catharina wenste haar land te verheffen. Ze correspondeerde met de grote Europese vorsten en Verlichtingsdenkers van haar tijd. Geïnspireerd door onder anderen Diderot en Voltaire onderwierp ze Rusland aan een groot aantal ingrijpende culturele veranderingen. Ze zag zichzelf als voorbestemd om het rijk te regeren, als zelfverklaard rechtmatig opvolger van Peter I ‘de Grote’. Maar Catharina had haar tijd niet mee: de Franse Revolutie boezemde haar angst in, niet in het minst omdat zij tijdens haar eigen regeerperiode talloze volksopstanden neer moest slaan. De uitvoering van haar Verlichte ideeën bleef zodoende beperkt.
Twee werelden
‘Catharina de Grootste. Zelfgeslepen diamant’ laat de bezoeker kennismaken met een ambitieuze, machtige heerseres. Niemand kan anders dan onder de indruk zijn van de jonge vrouw die wist wat ze wilde en het heft in eigen handen nam. De tsarina is ruim tweehonderd jaar na haar dood nog lang niet vergeten. Talloze filmsterren vertolkten haar op het witte doek: zij komen herhaaldelijk terug in de tentoonstelling om haar turbelente leven te verbeelden. Catharina’s eigen memoires in de audiotour zijn ook – hoewel suggestief – een welkome toevoeging.
De tentoonstelling slingert echter wel tussen twee werelden. De sprookjesprinses bij wie na aanvankelijke tegenslag succes over succes buitelde lijkt niet altijd te verenigen met de krachtige, scherpzinnige vorstin die Catharina werkelijk was. In de grote zaal van de Hermitage Amsterdam overheerst de splendeur en is de thematische opbouw rommelig en onduidelijk. Pas in de kleine zaaltjes boven krijgt de bezoeker iets meer een idee van hoe Catharina het politiek allemaal klaarspeelde – vooral met dank aan de audiotour. Maar het blijft bij een glimp: het geromantiseerde beeld houdt stand. Dat maakt nieuwsgierig naar hoe de tsarina zichzelf graag verbeeld zou hebben gezien.
Hermitage Amsterdam
‘Catharina de Grootste. Zelfgeslepen diamant’
Nog te zien tot en met 15 januari 2017.
Door Sietske van der Veen
Sietske van der Veen (1992) volgt de master Nieuwste geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, waar zij ook de bachelor Taal en communicatie voltooide. Momenteel is ze bezig met haar masterscriptie over de Rode Kruis-verpleegsters die in 1942 naar het oostfront gingen met de Ambulancedienst van het Vrijwilligerslegioen Nederland. Naast haar studie is Sietske (oud-)bestuurs- en commissielid bij haar studentenvereniging en werkt ze freelance voor Historisch Nieuwsblad.