In de tentoonstelling Hier: Zwart in Rembrandts tijd in het Rembrandthuis (tot 6 september te zien, zie ook de mini-documentaire) kijkt koning Caspar, geportretteerd door Hendrick Heerschop in 1654 of 1659, zijn toeschouwers zelfverzekerd aan (figuur 1). Caspar, één van de Driekoningen, wordt veelvuldig afgebeeld als bijfiguur die een gift aan het Christuskind verleend. In dit portret presenteert hij zichzelf echter als gift aan zijn toeschouwer. Zijn blik is zelfverzekerd, zijn houding assertief. Zijn glanzende mantel, glinsterende oorbellen en gouden kruik in zijn hand tonen zijn koninklijkheid.
Bron: https://twitter.com/Rembrandthuis/status/1274656782175145984/photo/1
Ontstaan
Werden zwarte mensen in de zeventiende-eeuwse kunst vaker zoals koning Caspar afgebeeld? Hier: Zwart in Rembrandts tijd onderzoekt deze vraagstelling. De tentoonstelling ontstond toen Stephanie Archangel werkte in het Rembrandthuis en haar oog viel op de, veelal onderbelichte, zwarte mensen in het werk van Rembrandt. Ze zocht contact met kunsthistoricus Elmer Kolfin, die haar wees op het gegeven dat in de periode van 1620 tot 1660 juist relatief veel zwarte mensen werden afgebeeld. Voor het ontstaan van karikaturen in de loop van de zeventiende eeuw trachtten Nederlandse kunstenaars zwarte mensen ‘naer het leven’ af te beelden. Toen de beeldvorming van zwarte mensen nog niet volledig door slavernij werd gevormd, lieten kunstenaars hen in verschillende rollen en gedaanten zien.
Geschiedenis
Deze verschillende gedaanten resulteren in verschillende thema’s op de tentoonstelling, zoals stereotypen, studies naar modellen en de Afro-Atlantische gemeenschap in de omgeving van de Jodenbreestraat. Aan de hand van ondertrouw- en doopsregisters en notariële archieven uit het Amsterdams stadsarchief heeft Mark Ponte deze gemeenschap in kaart weten te brengen. Dit archiefwerk vertaalt zich in het museum naar een plattegrond en tentoongestelde archiefdocumenten. Hier biedt een breed scala aan bronnen aan om de zichtbaarheid van zwarte Nederlanders te vergroten. Naast wat tekeningen en schilderijen treft de bezoeker ook een terracottabeeld, reisverslagen en wereldkaarten. Hier: Zwart in Rembrandts tijd neemt zo afstand van een traditioneel kunsthistorische benadering door de identiteiten van Afro-Amsterdammers aan het licht te brengen.
Hendrick Heerschops portret van koning Caspar weet men in de tweede zaal van de tentoonstelling te vinden. Deze zaal verschuift de nadruk naar portretten en tronies, ofwel karakterkoppen. Zo wordt inderdaad benadrukt dat zwarte mensen niet louter als onderworpen of onzichtbaar werden afgebeeld, maar ook juist uit bewondering of heldhaftigheid. Naast de koning Caspar vallen hier de portretten van Dom Miguel de Castro en zijn bedienden Diego Bemba en Pedro Sunda op (figuur 2). Dom Miguel was gezant van de graaf van Soyo (of Sonho), een provincie in het toenmalige koninkrijk Congo, en kwam naar Holland om zijn zaak te bepleiten. Zijn statige houding straalt, net als van koning Caspar, zijn zelfverzekerdheid uit. Zo lijkt hij zijn zaak ook voor de eigentijdse toeschouwer te bepleiten.
Bron: https://twitter.com/museumkaart/status/1272095939935768576/photo/1
Heden
In het Rembrandthuis blijkt Dom Miguel echter een uitzondering. De meeste gezichten blijven, hoe fraai en fascinerend ook, ongeïdentificeerd. Het slot van de tentoonstelling, Hier en nu, biedt hiervoor uitkomst. Een kleinschalige doch indrukwekkende portrettengalerij bewijst hoe zwarte kunstenaars anno 2020 in hun werk op hun eigen identiteit kunnen reflecteren. Zo springt Iris Kensmils indrukwekkende portret van antikoloniaal activiste Hermina Huiswoud meteen in het oog. Dom Miguel keert hier terug, ditmaal in de gedaante van Ussumane N’djai – één van de resultaten van Jörgen Tjon A Fongs project Hollandse meesters her-zien. Zij laten het zeggenschap zien, niet alleen van de geportretteerden, maar ook van de makers zelf anno 2020.
Toekomst
In een hoek van de tweede zaal laat de tentoonstelling een lezing van de Amerikaanse schilder Titus Kaphar zien. Op zijn podium staat een kopie van een familieportret van Frans Hals. Al sprekende bekleedt Kaphar de rijke, witte geportretteerden met witte verf. Beslist slaat hij het gezicht over van één metgezel – hun zwarte bediende. Hiermee prikkelt Kaphar, net als de tentoonstelling in het Rembrandthuis, zijn publiek om beter naar zwarte mensen in de westerse kunstgeschiedenis te kijken. Deze waardevolle invalshoek wint, gezien de huidige noodzaak van meerstemmigheid in de Nederlandse musea, alleen maar aan actualiteitswaarde. Hopelijk inspireert het werk van Archangel en haar collega’s verder onderzoek naar de beeldvorming van zwarte Nederlanders in het verleden en het heden.
Hier: Zwart in Rembrandts tijd bewijst het belang van de zichtbaarheid van zwarte Nederlanders – daar in het verleden, hier in het nu, en vooral voor de toekomst.
Tentoonstelling: Hier: Zwart in Rembrandts tijd
Rembrandthuis (Amsterdam)
Nog te bezoeken tot 6 september 2020.
Arent Boon is onderzoeksmasterstudent Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij behaalde zijn bachelor aan het University College te Amsterdam (2018). Hij is voornamelijk geïnteresseerd in kunstgeschiedenis en museumgeschiedenis. Naast redacteur bij Jonge Historici is hij ambassadeur van het Koninklijk Nederlands Instituut te Rome (KNIR)
