“Welkom thuis, Jheronimus!” de slogan van het evenement Jheronimus Bosch 500 was bijna zeer ironisch gebleken. Zaterdag 27 februari verdween een stuk geschiedenis van Den Bosch: een historisch pand op de hoek van de Markt stortte in. Gelukkig bleven de beide panden aan weerszijden overeind, anders was ook “De Kleine Winst” waar het familie-atelier van Jeroen Bosch was gevestigd, verloren gegaan.
Jheronimus Bosch 500
In 2006 besloot Ton Rombouts, burgemeester van Den Bosch, dat de 500ste sterfdag van Jheronimus Bosch in 2016 groots gevierd moest worden. Dat plan is meer dan geslaagd: behalve de tentoonstelling “Jheronimus Bosch – Visioenen van een Genie” in het Noord-Brabants Museum, is er gedurende het jaar 2016 een groot aantal activiteiten gepland zoals theatervoorstellingen, twaalf (gratis) lezingen, de Bosch Experience wandelroute en de lichtshow Bosch by Night.
Betekenis van de schilder
De schilder, die rond 1450 geboren werd als Joen of Jeroen van Aken, kwam uit een echte schildersfamilie en bleek algauw de meest getalenteerde. Zelf woonde hij later aan de deftige noordkant van de Markt, maar alles wijst erop dat hij steeds in het familie-atelier is blijven werken, geholpen door zijn vader, oom en neven. Jheronimus Bosch, zoals hij zijn werken ging ondertekenen, was één van de invloedrijkste schilders uit de Middeleeuwen, die vooral met zijn originele taferelen van de hel en kwellingen van de mens furore maakte. Veel van de dingen die Bosch schilderde, waren in zijn tijd volstrekt uniek, maar kregen later veel navolging. Ook zijn snelle en trefzekere schilderstijl was ongekend in zijn eigen tijd. Volgens initiatiefnemer van het onderzoeksproject Bosch Research and Conservation Project (BRCP) Jos Kolderweij, speelde de stad Den Bosch een sleutelrol in de manier van werken van de schilder: “In Den Bosch had hij alle ruimte om zich te ontwikkelen. Als Jeroen Bosch in Antwerpen of in Brugge was opgegroeid, waar de grote ateliers waren, dan had hij zich nooit zo los kunnen maken van de traditie, dan had-ie meer in de pas moeten lopen.”
Het onderzoeksproject was de reden dat zoveel van Bosch’ werken bij elkaar konden worden gebracht voor de tentoonstelling “Visioenen van een Genie”. Het onderzoek heeft een groot aantal nieuwe inzichten opgeleverd. Ook is er een nieuw schilderij aan het oeuvre van Bosch toegevoegd: De verzoeking van de Heilige Antonius blijkt van zijn eigen hand en niet – zoals eerder werd gedacht – van anderen op de werkplaats.
Werken uit de hele wereld
De schilderijen die Bosch in het familie-atelier op de Bossche Markt produceerde zijn later over de hele wereld uitgezwermd, maar nu éénmalig in grote getalen te bewonderen bij de tentoonstelling. Er hangen werken uit onder andere het Boijmans van Beuningen, het Rijksmuseum en verschillende bibliotheken in Nederland, maar ook het Louvre, The British Museum, het Prado, The Metropolitan Museum of Art, Yale University Art Gallery en de Staatliche Museen zu Berlin zijn vertegenwoordigd. Wereldwerken bij elkaar dus!
De werken van Bosch zelf worden afgewisseld met werken uit zijn atelier en werken van navolgers of tijdgenoten. Juist deze afwisseling laat de tentoonstelling nog meer tot leven komen: zo is het werk “De Lakenmarkt van ’s-Hertogenbosch” van een anonieme schilder aan het begin van de tentoonstelling gehangen. Meteen word je het Den Bosch van de 16e eeuw binnengeleid en gewezen op de verschillen tussen de stijl van deze schilder en Jeroen Bosch. De uniciteit van de schilder wordt vanaf het begin benadrukt en getoond door de vergelijking met werken van anderen.
De presentatie is heel bijzonder: er wordt goed gebruik gemaakt van contrasten tussen licht en donker en de borden zijn minimalistisch. In interactieve borden en filmbeelden worden de details van de schilderijen nog eens getoond en benadrukt en kun je als bezoeker extra informatie lezen. De tentoonstelling is thematisch ingedeeld, met een thema per zaal. Ook dit geeft rust en meer diepgang aan de tentoonstelling. Een van de grootste verassingen is de zaal vol tekeningen: van de twintig die er in de hele wereld bewaard zijn gebleven, hangen er maar liefst negentien in deze tentoonstelling.
Jammer is dat misschien wel zijn beroemdste werk, De Tuin der Lusten, in deze tentoonstelling ontbreekt. Het Prado liet weten dat de reis te gevaarlijk zou zijn voor het kwetsbare werk en weigerde het uit te lenen. Toch heb ik tijdens het bezoek dit werk niet gemist: je kijkt je ogen uit op alle details en juist ook minder bekende werken krijgen nu de aandacht die ze verdienen.
Organisatie
Voor de tentoonstelling moet een ticket worden geboekt op de site van het Noord-Brabants Museum. Als bezoeker kies je een timeslot van een uur waarbinnen je de tentoonstelling mag betreden, maar vervolgens mag je tot sluitingstijd blijven. Deze opzet lijkt een beetje vreemd, maar werkt erg goed: hoewel het druk wordt bezocht, is het eigenlijk geen moment echt dringen voor de schilderijen en tekeningen. Wanneer je de tijd neemt, kun je ook de volgorde enigszins aanpassen zodat je de topstukken bekijkt op een rustiger moment.
De audiotour is een echte aanrader. Je boekt deze van tevoren en je hoeft er doorgaans nauwelijks
voor in de rij te staan. Het audiosysteem werkt gemakkelijk en de vertelstem is prettig. De verhalen zijn niet heel lang, maar er worden interessante feiten over de werken én over het onderzoek van BRCP verteld, waardoor de tentoonstelling nog meer tot leven komt. Ook de service ter plaatse is uitstekend: bij binnenkomst wordt je naar de (gratis) garderobe verwezen en ook in de tentoonstelling staat in elke ruimte wel een medewerker om vragen te beantwoorden. Iedereen is uitermate vriendelijk, bij het museum, maar ook de vele vrijwilligers van het JB500 evenement.
Conclusie
Als je door Den Bosch loopt is het overduidelijk dat het jaar van Jeroen Bosch leeft bij de inwoners. Zoals in het programmaboekje van JB500 staat: “’s-Hertogenbosch is trots op de beroemdste zoon van de stad.” Ik mag dan van oorsprong een Limburgse zijn, maar zelfs ik als import-Bosschenaar kan niet anders dan trots zijn op zowel de schilder áls de organisatie van Jeroen Bosch 500 en natuurlijk in het bijzonder de fenomenale tentoonstelling. Ik raad iedereen van harte aan om deze unieke verzameling werken te bezoeken. Dit kan nog tot en met 8 mei, dus wacht niet te lang!
Door Godelieve Boselie
Godelieve Boselie rondde twee masters af aan de Radboud Universiteit: in 2014 de Master Present(ed) History en in 2015 de Educatieve Master Geschiedenis en Staatsinrichting. Momenteel vervangt ze op College de Heemlanden in de vakken Geschiedenis en Maatschappijleer en in april start ze daarnaast als erfgoed consulente bij het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap.