Het Zaans Museum is meer dan een tourist trap voor de mensenmenigten die de windmolens van Zaanse Schans bezoeken. Er hangt een echte Monet en de ‘vrije reconstructie’ van een tentoonstelling uit 1874 is erg interessant (vraag me niet naar de Verkade Experience, die heb ik overgeslagen). Ook de nieuwe tentoonstelling Polderen. Zet het Land naar je Hand is zeker de moeite waard.
Mens en water
De focus ligt op de Zaanstreek,maar de verhouding tussen mens en water in Nederland wordt ook in algemenere zin behandeld. Er is een aantal interessante voorwerpen te bewonderen in de tentoonstelling, waaronder een duizend jaar oud deel van een grafkist, prachtige 19e-eeuwse gegraveerde klompen en ‘Assendelver hoeden’ uit de 18e eeuw. Erg sterk zijn de ingesproken teksten van deskundigen, die de nodige verdieping geven aan de thema’s. Zo doet professor Lotte Jense een duit in het zakje over het belang van watersnoodrampen en de strijd met en overwinning over het water als deel van de Nederlandse identiteit. Volgens haar is er een vast ‘beeldrepertoire’ waar we collectief aanspraak op maken als het gaat over watersnoodrampen, met als iconisch voorbeeld het beeld van een kind in een kribbe dat de ramp overleeft. Ook de andere stemmen die te horen zijn, onder andere een boer en een dijkgraaf, geven allen een vers en leerzaam perspectief op het materiaal. Vergeet dus vooral niet de audiotour mee te nemen voor de volledige ervaring.
Spanningen en tegenstellingen
Al bij binnenkomst wordt de bezoeker door middel van een rij schilderijen geconfronteerd met een aantal interessante tegenstellingen. We zien een idyllische vertoning van een boerderij bij Krommenie (maar heeft de schilder de moderniteit weggelaten?); een abstracte verbeelding van de geplande verstedelijking van de Kalverpolder; een landschap uit 1904 vol windmolens met aan de horizon (nauwelijks zichtbaar) rokende fabrieksschoorstenen. De beelden en begeleidende teksten planten zo de zaadjes voor thema’s die terugkeren in de tentoonstelling: de tegenstellingen tussen natuur en technologie; behoud en verandering. Er is genoeg om over na te denken binnen die thema’s. Van wie is het water eigenlijk? Moet de natuur een stem hebben in onze democratie? Valt het behoud van poldernatuur en -cultuur te balanceren met de behoefte om te bouwen en te groeien? De tentoonstelling weet ondanks de bescheiden omvang recht te doen aan de complexiteit van deze vragen. Ook erg interessant is de lange geschiedenis van de strijd met het water en de sporen die die strijd achterliet. Zo is het bekende Czaar Peterhuisje in Zaandam zo scheef omdat in 1825 de fundering wegspoelde bij een overstroming. En een interessant feit: grondbezittende vrouwen hadden in de 13e eeuw al kiesrecht in de waterschappen.
Is de toekomst eng?
Zo komen er veel thema’s aan bod die tot de verbeelding spreken en de nieuwsgierigheid aanwakkeren. De titel van de tentoonstelling is echter ietwat misleidend, want de polder an sich wordt niet concreet behandeld. Het concept van de polder wordt amper geïntroduceerd en er wordt veel gesproken over zaken zoals de Deltawerken en overstromingen die niet direct te maken hebben met de polder. Dat is op zich niet een probleem, maar er mist wel iets van een gefocust verhaal.
Het deel over de toekomst is naar mijn mening een beetje teleurstellend. Kunstenaar Teresa van Twuijver verbeeldt zich hoe Zaankanters in een soort post-apocalyptisch jaar 2090 zich zouden kleden nadat in de jaren 2030 een catastrofale vloed de regio tot een nieuw waddengebied heeft gemaakt. Het is een creatief idee met het nobele doel om over de toekomst na te denken voorbij de simpele keuze voor doemdenken dan wel blind optimisme. Zoals van Twuijver wordt geciteerd: ‘De toekomst is niet eng. De toekomst geeft nieuwe energie. Want in de toekomst kunnen we onszelf en de kleding die we dragen opnieuw uitvinden.’ Toch had ik liever meer gezien over de werkelijke toekomst van het polderlandschap. De rest van de tentoonstelling is een inspirerende en leerzame ervaring over het verleden en heden van de verhouding tussen mens en water. Er zijn veel concrete problemen en scenario’s wat betreft de toekomst van die verhouding. Daar had ik graag nog een expert over horen uitweiden.
Door Koert Janssen
Tentoonstelling Polderen. Zet het Land naar je Hand is tot en met 3 mei 2026 te zien in het Zaans Museum.
Koert Janssen heeft moderne geschiedenis gestudeerd aan de Universiteit van Uppsala in Zweden. Zijn masterscriptie schreef hij over de Mensjewieken in ballingschap in Berlijn in de vroege jaren dertig. In zijn vrije tijd maakt hij muziek, speelt hij piano en leest hij.
