Ruim een jaar na de afsluiting van de succesvolle tentoonstelling Susanna -A Woman’s Images from the Middle Ages to MeToo in het Walraff-Richartz Museum & Fondation Corboud in Keulen is nu in Gouda de opvolger te zien; Susanna – Van Middeleeuwen tot MeToo Met een overeenkomstige insteek en veel dezelfde bruiklenen van musea in binnen- en buitenland laat het museum zien dat machtsmisbruik van alle tijden is en hoe het verhaal van een vrouw en haar twee aanranders door kunstenaars gedurende de eeuwen op verscheidene manieren werd verbeeld.
In een nieuw jasje
Het Museum Gouda laat geen twijfel bestaan over het doel van de tentoonstelling; het analyseren van kunstwerken rond het thema Susanna van de vijftiende eeuw tot heden in het licht van de MeToo-beweging. Hoewel de term niet nieuw was – deze werd al tien jaar eerder gebruikt door Tarana Burke – bracht deze een brede beweging op gang toen Alyssa Milano in 2017 in een tweet vrouwen aanspoorde te reageren met ‘metoo’ als zij seksueel geweld of grensoverschrijdend gedrag hadden ervaren. De focus van de beweging ligt voornamelijk op het vergroten van het bewustzijn rondom seksuele aanranding en machtsstructuren in de werkplek, waar vrouwen onder lijden. Het bekendste voorbeeld is ongetwijfeld de zaak van Harvey Weinstein, de Hollywoodproducer die ook de tweet van Milano inspireerde.
We kijken dus met een eigentijdse lens naar een oud verhaal dat talloze keren is verbeeld. Maar wat maakt het verhaal van Susanna eigenlijk zo geschikt om te vergelijken met een hedendaagse beweging? Wat was precies het verhaal van Susanna? Hoewel het museum er niet voor heeft gekozen de MeToo-beweging nog eens uitgebreid uit te leggen, is er wel een kleine opfriscursus aanwezig voor degenen die niet alle details van het verhaal kennen. Bij binnenkomst treft de bezoeker een vijftiende-eeuwse vulgaat bijbel uit Gouda en een negentiende-eeuwse versie van ‘De vertellingen van duizend-en-een nacht’. Susanna, een getrouwde Joodse vrouw, wordt in de bijbelse versie belaagd door twee rechters die haar dagelijks begluren terwijl zij zich door de tuinen van haar huis begeeft. Op een dag belagen zij de badende Susanna die haar benarde situatie inziet en aan hen toegeeft. De duizend-en-een-nacht versie verschilt slechts in enkele opzichten van de Bijbelse variant; Susanna die zich dagelijks wast in de tuin voor zij zich naar de tempel begeeft wordt door de twee mannen gechanteerd wanneer zij ze afwijst. Het is vooral het machtsmisbruik en de aanranding van de weerloze Susanna die kunstenaars doorgaans afbeelden.
Reis door de tijd
Het is niet moeilijk om te begrijpen waarom dit onderwerp kunstenaars aanspreekt. Hoewel het een scène van geweld weergeeft, bestaat het decor uit een weelderige tuin en zit Susanna gedeeltelijk of volledig naakt op de rand van een bassin terwijl zij zich probeert te bedekken. Voor de toeschouwer resulteert dit in een verleidelijke scène van vrouwelijk naakt. De twee oude mannen benadrukken daarbij de voyeuristische rol van de kijker. Bewust van de interne spanningen van het verhaal is het dan ook niet verwonderlijk dat is gekozen voor een opstelling waar per zaal een ander thema van het verhaal wordt belicht, of, elke zaal één van de aspecten die door Susanna wordt belichaamt. Als sekssymbool, prooi en slachtoffer komt zij door de eeuwen terug en wordt ze zelfs gebruikt als decoratie op cadeaus voor aanstaande echtgenotes, een weinig subtiele herinnering aan huwelijkse trouw.
Tijdens de onderdompeling in het verhaal van Susanna is het even wennen dat je je als bezoeker door de een niet-chronologische opstelling beweegt; het blijft immers lastig de verwachting te onderdrukken dat er een ontwikkeling uiteen wordt gezet waar we steeds dichter bij een niet achterhaalde interpretatie van het verhaal komen. De tentoonstelling wijst ons er scherp op dat deze ontwikkeling inderdaad niet lineair gaat; Susanna’s rol als sekssymbool bereikt een hoogtepunt in de achttiende eeuw, geïllustreerd door een karikatuur van Thomas Rowlandson Connaisseurs. Twee eeuwen eerder komen we echter een schoorsteenfries tegen, dat, samen met een verbeelding van Het Oordeel van Salomon in het Utrechtse Mariakapittel hing, de zaal waar recht werd gesproken. Want ja, het verhaal liep uiteindelijk toch goed af, hoewel dit weinig werd verbeeld. Susanna werd gered door Daniël, die de twee oude mannen ondervroeg en Susanna’s onschuld wist te bewijzen.
Laat je horen!
Het is de audiotour die de bezoeker stimuleert om de kunstwerken op een andere manier te overwegen. Opgenomen door Krista en Marcelle Arriëns, beter bekend als de Sekszusjes, wordt een verfrissende variant van een audiotour gepresenteerd. Niet een waarbij ieder detail van een kunstwerk wordt beschreven, maar meer informeel gesprek over de rol en verbeelding van Susanna bij enkele kunstwerken. Alsof je zelf met ze voor het schilderij staat, stellen ze rake vragen om tot een beter begrip van de verbeeldingen te komen: ‘was dit niet gewoon een manier om lekker onschuldig een schilderij met zulke mooie borsten in je huis te hangen?’
De zusjes sporen je vanaf het begin aan hardop over seksueel geweld en het verhaal van Susanna te praten en zo een onderwerp dat nog altijd als taboe wordt gezien bespreekbaar te maken. Het is wellicht de atmosfeer van de zalen die hier niet geheel toe uitnodigen. De donkere zalen zijn spaarzaam verlicht met gekleurde ledlampen wat bij binnenkomst al het gevoel geeft dat je een exclusieve en verborgen ruimte in stapt. Een safespace waar alles besproken kan worden, of een verhaal dat gehuld blijft in mysterie?
Door Maaike Abma
De tentoonstelling Susanna – Van Middeleeuwen tot MeToo is te zien t/m 23 maart 2025 in Museum Gouda
Maaike Abma heeft aan de Universiteit van Amsterdam haar bachelor kunstgeschiedenis gevolgd. Hierna is ze begonnen met de duale master Arts of The Netherlands. Ze is geïnteresseerd in de schilderkunst van de Nederlandse renaissance en schrijft graag over tentoonstellingen.
