“Mama, hoe voelt het om te leven tussen de moordenaars van je zoon?”
In The Act Of Killing verfilmt regisseur Joshua Oppenheimer hoe de daders van de Indonesische massamoorden in 1965 zonder enig gene hun misdaden naspelen voor de camera. De film werd wereldwijd bekeken en besproken; het heropende het publieke debat over de, niet erg bekende, massamoorden in Indonesië. Deze waren gericht tegen ´communisten´ maar tegelijk een afrekening met het militaire regime. Honderdduizenden mensen vonden de dood, vaak na brute marteling. De daders bekleden tot op de dag van vandaag nog steeds machtsposities op nationaal en regionaal niveau.
De reconstructies in The Act Of Killing zijn bedoeld om de daders openlijk te laten uitkomen voor hun daden. Oppenheimer speelt hierbij in op hun liefde voor gangsterfilms uit Hollywood en laat ze hun eigen film maken waarbij de martelingen, ondervragingen en moorden die plaatsvonden in 1965 worden nagespeeld . Tijdens het maken van de film kwam een enkele dader tot reflectie. Maar het merendeel lijkt zichzelf nog steeds een heldenstatus toe te schrijven. Hierdoor heeft The Act of Killing een indrukwekkend shock-effect.
Een vervolg op The Act of Killing leek noodzakelijk. De eerste film maakte internationaal veel los en zorgde ervoor dat Oppenheimer een spreekbuis werd voor mensen die de massamoorden meer bespreekbaar willen maken. Oppenheimer kiest met de nieuwe film The Look of Silence juist voor de andere kant van het verhaal: het perspectief van de slachtoffers. De kijker volgt Adi, een verder anoniem persoon wiens broer werd vermoord door doodseskaders. Oppenheimer had de daders gefilmd in reconstructies die nog van voor The Act of Killing dateren. The Look of Silence maakt gebruik van deze oudere beelden maar filmt ook de confrontaties die Adi aangaat met de daders van toen. Ook filmt Oppenheim de hoogbejaarde ouders van Adi. Zijn moeder leeft nog altijd met het verleden en zijn vader heeft een ernstige ziekte en is dement.
Na zijn eerste film wees Oppenheimer in velen interviews met een beschuldigende vinger naar de internationale gemeenschap: zij wisten van de moorden en lieten het gebeuren. Deze internationale dimensie miste in de eerste film maar komt wel aan bod in The Look of Silence. Menig filmmaker zou er moeite mee hebben om al deze informatie en beelden in een coherent geheel te tonen. Maar Oppenheimer slaagt er moeiteloos in.
In zekere zin is The Look of Silence daarmee een betere film dan The Act of Killing. Deze laatste bezwijkt nog weleens onder de vervreemdende beelden en te zware esthetiek. Ook lijkt de film pas gaandeweg zijn hoofdrolspeler te vinden. De inhoud is sterk en mooi vormgegeven, maar eerder een verzameling schokkende impressies dan een coherent narratief. In The Look of Silence wordt de vraag gesteld: Wat doen we nu we dit weten? Welke gerechtigheid kan er zijn voor de slachtoffers? Het antwoord is een ongemakkelijke stilte: er is geen gerechtigheid of verzoening. In zijn confrontaties met de daders van 1965 wordt Adi afwisselend genegeerd, voorgelogen of bedreigd. Een poging tot verzoening komt alleen in een confrontatie tussen Adi en de dochter van een dader. Een zeldzaam hoopvolle scene.
Oppenheimer vult deze confrontaties aan met alledaagse shots van de omgeving. Hij heeft echt een talent voor het filmen en vervolgens inpassen van deze shots. Betekenisloze momenten zoals een passerende colonne vrachtwagens of een verregend dorpsplein zorgen voor een cadans tussen al het andere filmmateriaal. Ook herinneren deze momenten van alledaags leven aan het feit dat deze film zich afspeelt in een land dat bruist en leeft. Zelfs na genocide is er een dagelijks leven. Het is een pijnlijke herinnering aan de vergankelijkheid van al het leed en de gruwelijkheid. Dit maakt Adi een eenzame ziel die opkomt voor diegenen die welhaast vergeten lijken te zijn.
Ruud Klomp (1988) studeerde in 2012 Cum Laude af aan de Radboud Universiteit Nijmegen in de richting Actuele Geschiedenis. Zijn expertise ligt op het gebied van herinneringsdiscourse in populaire cultuur, met nadrukkelijke interesse in Holocaustherinnering. Als financieel lucratieve hobby doceert hij Geschiedenis, Filosofie en Maatschappijleer aan welwillende jeugd. Enige vrije tijd vergooit hij aan het schrijven over populaire cultuur, muziek maken (bluesrockgitaar), Superheldenfilms en Twitter (@RuudKlomp).
