Na het kijken van de HBO-serie Chernobyl kwam de Britse auteur en classicus Tom Holland met de perfecte metafoor waar hij al een tijdje naar opzoek was. Zijn boek, Heerschappij, een onderzoek naar ‘hoe wij in het Westen geworden zijn wat we zijn, en waarom we denken zoals we denken’, had hij toen al geschreven, maar de metafoor kwam desalniettemin van pas. Na de explosie van de kerncentrale in Tsjernobyl verspreidde de radioactieve materie zich, onzichtbaar, met de wind richting het noorden en noordwesten. De geïnfecteerden werden, of ze het nu wisten of niet, veranderd en beïnvloed door de onzichtbare materie. Hetzelfde geldt voor ons in het Westen m.b.t. het christendom. De wortels van het christendom zijn zo oud en reiken zo diep dat het soms lastig kan zijn om ze als zodanig te erkennen, of herkennen. ‘Als stofdeeltjes die onzichtbaar waren voor het blote oog werden ze door iedereen ingeademd: door gelovigen, atheïsten en zelfs mensen die nooit nadachten over religie’. Met Heerschappij wil Holland deze alomtegenwoordige christelijke invloed aantonen.
Voor ik was begonnen met lezen had ik al een aantal podcasts met Holland beluisterd en was zelfs aanwezig in de Balie toen hij daar was om zijn boek te presenteren. Ik wist dus al enigszins waar ik aan toe was. Zoals Holland ook al zelf aangeeft gaat het hier niet om een geschiedenis van het christendom, zoals David Chidester’s Christianity. A Global History. Hij bespreekt niet de Oosters-orthodoxe kerk, de Koptische kerk of de kerken in Afrika, Zuid-Amerika en Azië. Enkel het Westerse of Latijnse christendom. Daarnaast zou ik het zelfs niet eens duiden als een geschiedkundig werk over het westerse christendom, maar eerder als een essay. Holland deelt een visie, geen historisch onderzoek. En hoewel Holland veel geschreven heeft over met name de klassieke periode, begon hij zijn carrière als schrijver van fictie. En dat valt op. Holland schrijft namelijk niet als een historicus, maar als een romanschrijver.
‘Alles is christelijk’
‘Everything we think comes from theologians and pieces of Scripture’, zegt Holland in een Nederlandse podcast. Dit lijkt de centrale claim van zijn essay te zijn. En wanneer hij het woord ‘everything’ gebruikt overdrijft hij niet. Hier een kleine greep uit de zaken die volgens Holland ‘in essentie’ of ‘fundamenteel’ christelijk zijn, of die ‘erfgenamen van het christendom’ zijn: monogamie, homoseksualiteit, naastenliefde, universalisme, verlichting & revolutie, lineair tijdsbesef, wetenschap, abolitionisme, sociale hervorming & burgerrechtenbewegingen, religie als categorie, liefde, vrede, vooruitgang, liefdadigheid, marxisme & communisme, Spinoza, humanisme, secularisme, vrouwenemancipatie & #MeToo, mensenrechten, progressivisme & conservatisme en tot slot IS (ja, de Islamitische Staat). Een aantal zaken uit de Europese geschiedenis die in dit rijtje onbenoemd zijn: sadisme, sociaal-darwinisme, slavernij, fascisme en racisme worden, als gevolg van de wetenschap en de evolutieleer, afgedaan als seculier, atheïstisch, onchristelijk of antichristelijk. Op dit moment is het oprecht lastig om Holland, die eerder progressief dan conservatief te noemen is, te onderscheiden van een fundamentalistische christen of een rechtse cultuurchristen als Thierry Baudet.
Reductionisme
Het grootste probleem in Heerschappij is dat van reductionisme. Onder religiewetenschappers en sociologen wordt er al lang gediscussieerd of een religie überhaupt wel een essentie heeft, laat staan of je deze kan karakteriseren. Holland lijkt niet alleen te zeggen dat het christendom weldegelijk zo’n essentie heeft, maar ook dat hij deze kan typeren. Hij reduceert het christendom dan ook vaak tot een aantal verzen uit de evangelies of een losse zin uit de brieven van Paulus. Vooral Galaten 3:28, ‘Er zijn geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen – u bent allen één in Christus Jezus’, wordt herhaaldelijk aangehaald als ‘kern’ van het christelijk geloof. De beste voorbeelden uit de christelijke geschiedenis worden vergeleken met de slechtste voorbeelden uit de ‘seculiere’ geschiedenis. Markies de Sade, Robespierre en de Cultus van de Rede en het sociaal-darwinisme worden gecontrasteerd met de Martin Luther King, Martinus van Tours, Bartolomé de las Casas en een wel erg rooskleurige versie van de controversiële Paus Pius XII. Holland heeft zodoende ook erg weinig aandacht voor de vele schaduwkanten van het christendom: de vervolging van ketters, heksen en homo’s, de kruistochten, de Dertigjarige Oorlog, de rol van de Kerk tijdens WOII en die andere onmiskenbare christelijke erfenis; antisemitisme (In een boek van meer dan 550 bladzijden waar de inleiding al bijna 20 bladzijden telt, weet Holland maar twee alinea’s te wijden aan de christelijke wortels van Europees antisemitisme). En als classicus is Holland wel erg ongenuanceerd over de Grieken en Romeinen, welke hij vaak reduceert tot brute, enge, gewelddadige maatschappijen waar verkrachting getolereerd werd en waar krijgsgevangenen bij de miljoenen over de kling gejaagd werden.
Overreach
Holland begint zijn analyse van de oorsprong van de Westerse geest in de eerste eeuw en traceert de invloed die het christelijk denken heeft of zou hebben gehad op de moderne westerse samenleving. Maar bij deze analyse negeert hij de Perzische, Romeinse, Griekse, Joodse en nog eerdere invloeden op het christendom. Door het grote aantal zaken dat Holland wil aantonen als wezenlijk of essentieel christelijk neemt hij te veel hooi op de vork. Een overreach. Dit wordt vooral in het derde deel van zijn essay, ‘Moderniteit’, duidelijk. De analyses hier zijn erg kort door te bocht. Te graag druk Holland alles wat goed en deugdelijk is – en zo nu en dan ook iets verderfelijks, zoals de Islamitische Staat – in de christelijke mal. En het precies die overreach die zijn essay ongeloofwaardig maakt.
Het boek is goed geschreven, al zit de Nederlandse vertaling soms wat in de weg. Holland deelt interessante anekdotes uit de christelijke geschiedenis en weet deze levendig te beschrijven. Als dit alles is wat je zoekt in deze tijden van quarantaine ben je met de 565 pagina’s van Heerschappij wel even zoet. Maar als serieuze analyse van de christelijke invloed op de moderne westerse geest is deze essay van een zelfbenoemd cultuurchristen iets te voorspelbaar.
Door Kaj Brens.
Tom Holland (vertaald door Ed van Eeden en Edwin Krijgsman), Heerschappij.
Athenaeum, Amsterdam 2020. 640 pagina’s.
ISBN: 9789025305673
€29,99
Kaj Brens studeerde Geschiedenis en Religiewetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Hij schrijft opiniërende artikelen voor meerdere websites en soms ook in de landelijke pers.
