In 2019 kreeg de Amerikaanse historica en hoogleraar Wendy Lower, tijdens een onderzoek een niets verhullende foto van de ‘Holocaust by bullets’ onder ogen. De eerste fase van de Holocaust, waarbij Joden in Oost-Europa in de zomer en het najaar van 1941 door Duitse eenheden in grote getale doodgeschoten worden. Op de foto is een vrouw te zien met een gestippelde jurk die voorover buigt naar een diepe kuil, aan haar hand heeft ze een jongen die op zijn knieën zit. Uitgegleden? Tegenstribbelend? Bij nadere bestudering van de foto blijkt de vrouw voor zich nog een tweede kind vast te hebben. Om het gezin (?) heen staan vijf mannen. Twee dragen een politiepet- en uniform, twee dragen een lange wollen jas en een pet, één lijkt in burger. De mannen met de wollen jas dragen beiden een geweer dat ze op de vrouw richtten, er is net geschoten, kruitdampen onttrekken het hoofd van de vrouw aan het zicht.
Wie zijn deze mensen?
Lower raakt geïntrigeerd door de foto. Wie zijn deze mensen: de vrouw met de kinderen, de daders, de fotograaf? Ze besluit een antwoord te vinden op deze vragen en reist af naar Myropol, een stad in de Oekraïne waar deze foto genomen is. Op zoek naar de exacte locatie, naar getuigen, naar de geschiedenis. Ze doorzoekt nazi-dossiers in Berlijn, archieven uit de Sovjet-periode in Praag en archiefinstellingen in Israël. Uiteindelijk spreekt ze met een vermoedelijk familielid van de vrouw en kinderen op de foto in haar eigen land, de VS. Hoewel Lower niet op al haar vragen een antwoord vindt, is het boek geenszins onbevredigend. De lezer wordt meegenomen in de speurtocht en stukje bij beetje wordt het verhaal rondom de foto ontrafeld.
Aan de hand van deze microgeschiedenis, drie mensen die in een stadje in de Oekraïne doodgeschoten worden, laat Lower de verschillende facetten van de ‘Holocaust by bullets’ zien. Onthutsend zijn de getuigenissen over de Joodse gevangenen of Oekraïense dorpsmeisjes die gedwongen werden om de kuil te graven, waar de Joden in begraven zullen worden. Het zijn dezelfde meisjes, die na de schietpartij, de kuil moeten dichten. De mannen met het geweer zijn geen Duitse soldaten, maar Oekraïense militieleden, afkomstig uit Myropol, die hun eigen stadsgenoten doodschieten: bij de moord op de Joden wordt de hele stad betrokken, als ooggetuige of als medeplichtige.
Wat gebeurde er na de foto?
Het onderzoek voert Lower niet alleen terug naar de Tweede Wereldoorlog, maar ook naar de periode erna. Met de bevrijding van de Duitsers komt de Oekraïne onder controle van de Sovjet-Unie. Er vinden zuiveringen plaats en er wordt tweemaal een onderzoek geopend naar de moord op de ‘vreedzame burgers’ in Myropol (Joden worden door de Sovjets niet als een aparte slachtoffergroep erkend). De Slowaakse fotograaf wordt opgespoord en zijn foto’s in beslag genomen. Wat dreef hem? Heulde hij met de vijand of moeten de foto’s gezien worden als een verzetsdaad?
De foto als aanjager van historisch onderzoek
Naast de reconstructie van de geschiedenis waar de foto een stille getuige van is, gaat Lower ook in op meer historiografische vragen. Ze toont aan wat het belang van foto’s voor historisch onderzoek en met name het onderzoek naar de Holocaust is. Hoe deze historici op nieuwe sporen kunnen zetten en nieuwe vragen kunnen opwerpen. Haar boek is daar een overtuigend bewijs voor! Zelf raakte Lower door het beeld van de vrouw met de twee kinderen aan haar armen geïntrigeerd in de betekenis van familie gedurende de Holocaust. Welke betekenis hadden familiebanden in de ideologie van de nazi’s? Waarom wilden zij de Joden met wortel en tak uitroeien en beperkten ze zich niet, zoals in eerste instantie, tot de mannen? Welke plaats neemt familie in in Joodse kring? Naast uitgebreid archiefonderzoek hield Lower ook verschillende interviews met ooggetuigen en nazaten van Joodse families uit Myropol. Ze creëert op deze manier een veelzijdigheid aan perspectieven die het onderzoek een meerwaarde geeft. Het is tegelijkertijd opmerkelijk dat Lower weinig reflecteert op het gebruik van oral history bronnen en ze bijvoorbeeld de vertekening van herinneringen die bewust of onbewust door de tijd heen ontstaan niet benoemt. Dit doet ze wel als het gaat om onderzoek in de overheidsarchieven, waar ze wijst op mogelijke vertekeningen in de stukken van zowel de nazi’s als van de sovjets.
Het resultaat van alle vragen naar aanleiding van deze ene foto, en het uitgebreide onderzoek dat daarop volgde is een belangwekkende studie die met vlotte pen geschreven is. Het boek is bovendien mooi vormgegeven. De verschillende foto’s, overzichtsfoto’s en uitsneden van details, ondersteunen het indrukwekkende verhaal. Een absolute aanrader!
Door Marleen van den Berg.
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Wendy Lower, Het Ravijn. Een foto, een gezin en de verborgen werkelijkheid van de Holocaust.
Uitgeverij Spectrum, 2021. 304 pagina’s.
ISBN: 9789000372775
€26,99
Marleen van den Berg rondde recent de research master Colonial and Global History aan de Universiteit Leiden af. Tijdens haar studie specialiseerde zij zich in de contemporaine geschiedenis van Nederland en Nederlands-Indië. Sinds april 2018 is zij als promovendus verbonden aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en de Universiteit van Amsterdam. Haar onderzoek richt zich op de Jodenvervolging in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog en het rechtsherstel na de oorlog.
