‘Een historicus wordt vaak gedreven door de problemen van zijn eigen tijd”, stelt historicus Wim Blockmans in het slothoofdstuk van zijn nieuwe boek Medezeggenschap. Hij signaleert dat de Europese liberale democratieën, waar in veel gevallen lang en hard voor gestreden is, op allerlei manieren onder druk en ter discussie staat. Zelfs in de gevestigde westerse democratische regimes treden tendensen op die zich keren tegen het democratische bestel en die de rechtsstaat ondermijnen.
De opkomst tijdens verkiezingen laat een dalende trend zien, de onvrede over de gevestigde politieke machten neemt toe, de regeringen en nationale parlementen genieten minder vertrouwen bij de kiezer, terwijl populistische partijen, die succesvol inspelen op het gevoelde wantrouwen ten opzichte van de gevestigde politiek, sterk groeien. Kortom, de zorgen over een ‘crisis van de democratie’ zijn niet uit de lucht gegrepen.
Medezeggenschap
In Medezeggenschap, een overzichtswerk over politieke participatie van vóór 1800, volgt emeritus hoogleraar middeleeuwse geschiedenis Wim Blockmans de strijd voor politieke medezeggenschap die in Europa is gevoerd. Blockmans vat het begrip ‘medezeggenschap’ – terecht – heel ruim op. Van het lokale niveau tot de grootte van een keizerrijk, zowel individueel als collectief, en in alle vormen: van gedisciplineerde, vertegenwoordigende organen tot aan publiek protest.
Eeuwige machtsstrijd
Uiteraard laat Blockmans zijn boek beginnen in het Athene van de vijfde eeuw vóór onze tijdrekening. Daar kwamen de vrije mannelijke burgers van de stad maandelijks samen in de ekklèsia, waar zij gebruik konden maken van hun spreekrecht en door gekleurde steentjes hun stem konden uitbrengen. In de praktijk werden de hoogste ambten bekleed door rijke en hooggeschoolde aristocraten; vrouwen, slaven en mensen die niet uit de stad kwamen stonden natuurlijk buitenspel.
Ondanks dat de wortels van onze democratie te herleiden zijn tot het oude Athene, is er geen sprake van een natuurlijke, organische evolutie in onze democratie. Politieke participatie moest namelijk steeds en overal op de toenmalige machthebbers bevochten worden. De verworvenheden waren vervolgens onderhevig aan slijtage en werden onder gewijzigde maatschappelijke, politieke of sociaaleconomische omstandigheden opnieuw ter discussie gesteld – door nieuwe uitdagers, die stonden te trappelen om zich op hun beurt te mengen in het politieke speelveld.
Vlucht door Europa
Die haast cyclische ontwikkeling schetst Blockmans op basis van tal van voorbeelden uit Europa en uit alle tijden: van het vroege koninkrijk in Engeland tot de Italiaanse polyarchie (‘heerschappij van velen’); van de stedelijke autonomie in Vlaanderen tot de Republiek van de Verenigde Provinciën; en van de bemoeizuchtige adel in paleiskamertjes tot publieke parlementen, waar overigens dezelfde edellieden zitting namen. Aan de hand van al die voorbeelden laat Blockmans zien dat politieke participatie een kwestie blijkt van gunnen en geven, pakken en nemen: een constant ruilspel, met ‘macht’ als belangrijkste handelswaar.
Troonopvolging in Brabant
Het overlijden van een machthebber is bij uitstek de periode waarin de status quo ter discussie wordt gesteld. Een aansprekend voorbeeld daarvan is het hertogdom Brabant, dat in de dertiende eeuw geconfronteerd werd met problematische troonopvolgingen. Door onbekwaamheid, minderjarigheid en opvolging via de vrouwelijke lijn was het opvolgen van de troon geen vanzelfsprekendheid.
Zo beloofde hertog Hendrik III in 1261, vlak voor zijn dood, in zijn testament zijn onderdanen rechtszekerheid en een billijke rechtspraak. Bovendien deed hij enkele fiscale concessies aan steden. Op die manier hoopte hij zijn onderdanen en de grote Belgische steden te binden aan zijn troonopvolger, die op dat moment bestond een minderjarig kind dat bovendien lichamelijk en geestelijk onbekwaam was.
Steden, abten en edelen
De steden, onder leiding van Brussel en Leuven, beloofden dankzij de concessies van Hendrik III de integriteit van het grondgebied te bewaren voor de wettige, minderjarige opvolger. Dat was hard nodig: buitenlandse vorsten en binnenlandse heren, nieuwe uitdagers van de macht, aasden op het hertogdom. In een vergadering van steden, abten en edelen werd de hertogelijke weduwe, Aleidis van Bourgondië, erkend als regentes. Zij wist ervoor te zorgen dat niet de zwakzinnige oudste, maar zijn jongere broer, de latere hertog Jan I, aan het roer van het hertogdom kwam te staan.
De steden en standen hadden hun rechten, zoals vastgelegd in het testament van Hendrik III, en hun territorium verzekerd, en daarmee ook de problematische troonopvolging soepel laten verlopen. Daardoor waren ze voor hertog Jan I een betrouwbare partner gebleken. Het is dan ook niet verrassend dat hij, om zijn strijdlust en ridderlijke roem te kunnen bekostigen, voor financiële steun aanklopte bij de steden. In ruil voor (wederom) verstrekkende privileges, garanties en concessies trokken de steden de portemonnee voor de hertog. Dankzij die afspraken kreeg participatie in Brabant een structureel karakter en verwierven met name de steden een verregaande medezeggenschap. Het hertogdom Brabant was daardoor één van de koplopers in de tijd dat steden, en de stedelijke bourgeoisie, in heel Europa meer zeggenschap verwierven.
Symptoom van alle tijden
Blockmans heeft een indrukwekkend overzichtswerk geschreven. In zevenmijlslaarzen stapt hij door de Europese geschiedenis om te laten zien waar onze democratie vandaan komt.
Het boek is van onmiskenbare meerwaarde om de ontwikkeling van politieke participatie in Europa te kunnen duiden, patronen te kunnen ontdekken, factoren of variabelen te kunnen benoemen, en de complexiteit van dit onderwerp inzichtelijk te maken. Op die manier laat Blockmans overtuigend zien dat de veronderstelde ‘crisis van de democratie’ een symptoom van alle tijden is.
Door Mark Barrois.
Wim Blockmans, Medezeggenschap. Politieke participatie in Europa voor 1800
Uitgeverij Prometheus, 2020. 480 pagina’s.
ISBN: 9789044635218
€44,99
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Mark Barrois (1994) studeerde geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen, waar hij de geschiedenismaster ‘Actuele Geschiedenis’ en de interdisciplinaire master ‘Politiek & Parlement’ succesvol afrondde. Zijn interesse gaat onder meer uit naar het functioneren van de lokale democratie. Momenteel werkt hij als trainee bij De Toekomst van Brabant.
