The Wind Rises vertelt het gefictionaliseerde verhaal van de Japanse vliegtuigontwerper Jiro Horikoshi. Hij was een van de belangrijkste ontwerpers van de Japanse luchtmacht in aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Regisseur Miyazaki kiest hiermee een beladen thema voor zijn meest recente film uit de stal van Studio Ghibli. Miyazaki maakt een dromerig en liefdevol verhaal van Horikoshi’s leven, waarin een verering van de ingenieur als artiest en zijn ontwerpen als kunst centraal staat. Miyazaki problematiseert dit thema door het gebruik van de notie dat de kunst van de vliegtuigbouwer gedoemd is om te worden misbruikt voor verwoestende doeleinden, in plaats van kunstzinnige.
In een van de vele droomscènes die The Wind Rises rijk is spreekt Horikoshi hierover met zijn held: de legendarisch Italiaanse vliegtuigbouwer Caproni. Caproni stelt Horikoshi de volgende vraag: zou je kiezen voor een wereld met of zonder piramides? In deze scène introduceert Miyazaki overtuigend het centrale thema alsmede de persoonlijke reis die het hoofdpersonage doormaakt. “Ik zou altijd kiezen voor een wereld met de piramides”, concludeert Caproni. In de keuze tussen kunst en misère moet de artiest dus altijd een keus maken voor het eerste. Ook wanneer deze keuze het tweede tot gevolg heeft.
Een beladen stelling van Caproni. De vraag naar de piramiden kan worden gezien als een verwijzing naar de rol van de slavernij tijdens de imperialistische expansie van Japan in de jaren ‘30 (die in de wat onnauwkeurige chronologie van de film samenvalt met dit moment). “De droom van de luchtvaart is vervloekt”, voegt Caproni aan zijn beschouwing toe. Zo ook het werk van Horikoshi. Gedurende de film zien we hem opgroeien van een jonge veelbelovende ingenieur bij Mitsubishi tot de belangrijkste ontwerper van de Japanse luchtmacht. De film roert de verschrikkingen die de ontwerpen van Horikoshi aanrichten in naam van het keizerrijk echter amper aan. In plaats daarvan richt regisseur Miyazaki zich op het leven Horikoshi zelf.
Deze verbeelding van Horikoshi’s persoonlijke leven is wel subliem uitgevoerd. Hierin schitteren met de name de Japanse landschappen waar Horikoshi doorheen reist. Miyazaki beeldt deze af in een impressionistisch aandoende stijl om het dromerige karakter van Horikoshi zelf kracht bij te zetten (er is tevens een opvallende overeenkomst tussen de poster van de film en het klassieke impressionistische werk Essai de figure en plein-air van Claude Monet). Deze stijl roept ook een connotatie op met de late 19e en vroege 20e eeuw, de periode waarin Japan zich langzaam opwerkte tot industriële grootmacht. De film zet deze twee werelden constant tegenover elkaar: het klassieke Japan verbeeld in dromerige landschappen en het moderne geïndustrialiseerde Japan verbeeld in de opdoemende oorlogsmachine van het keizerrijk. Horikoshi beweegt zich hier sierlijk doorheen, met grote regelmaat letterlijk wanneer hij tijdens zijn vele treinritten de landschappen van zowel klassiek als modern Japan doorkruist.
Het emotionele centrum van de film bevindt zich in de relatie tussen Horikoshi en zijn vrouw Naoko. We zien hoe zij elkaar ontmoeten in de chaos die volgt op de Kanto-aardbeving van 1923, een meesterlijke reeks scènes die de film op zich al de moeite van het kijken waard maken. Deze relatie wordt vervolgens bemoeilijkt door het groeiende belang van Horikoshi’s werk bij Mitsubishi en door de sluimerende gevolgen van een tuberculose-infectie bij Naoko. Telkens weer onderbreekt Miyazki zijn macro-geschiedenis om terug te keren tot het liefdevolle microkosmos van Horikoshi en Naoko.
Deze wat ambivalente houding ten opzichte van het macro-narratief en met name de Japanse geschiedenis heeft vooral in de VS tot gemengde reacties geleid. Volgens critici past de film in het Japanse nationale discours waarin de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog onbesproken blijven en de geschiedenis van het keizerrijk kritiekloos wordt benaderd. Met zijn liefdevolle portret van de artiest en zijn dromen staart Miyazaki zich blind op de ellende van het Japanse imperialisme, die vooral in de VS diepe wonden heeft geslagen, zo beweren critici. Het waren ten slotte Horikoshi’s Zero-vliegtuigen die de vernietigende verrassingsaanval op Pearl Harbour aanvoerde.
Dit is kritiek die moeilijk overeind blijft in een totaalanalyse van de film. Het tegendeel lijkt eerder waar. Miyazaki weet zich succesvol te ontworstelen aan dit Japanse discours door de ondergang van het keizerrijk te koppelen aan het verval van de dromer Horikoshi. Ook hij staat aan het eind van de film met lege handen. Wanneer Horikoshi zijn meest succesvolle periode doormaakt bij Mitsubishi stort zijn persoonlijke leven in. De beelden van Naoko die neerstort na een tuberculose-aanval en bloed hoest op de schildersezel waar ze werkte aan een klassiek Japans landschap, zijn erg raak. “De droom van de luchtvaart is vervloekt”, bevestigt Horikoshi. In de laatste droomscène loopt Horikoshi over een kerkhof van zijn meesterwerken. In de verte vliegt een zwerm Zero’s. “Een prachtig ontwerp” zegt Caproni. Een weemoedige Horikoshi kijkt in de lucht en merkt op: “Er is er niet een teruggekomen”.
Ruud Klomp (1988) studeerde in 2012 Cum Laude af aan de Radboud Universiteit Nijmegen in de richting Actuele Geschiedenis. Zijn expertise ligt op het gebied van herinneringsdiscourse in populaire cultuur, met nadrukkelijke interesse in Holocaustherinnering. Als financieel lucratieve hobby doceert hij Geschiedenis, Filosofie en Maatschappijleer aan welwillende jeugd. Enige vrije tijd vergooit hij aan het schrijven over populaire cultuur, muziek maken (bluesrockgitaar), Superheldenfilms en Twitter (@RuudKlomp).
