Mussolini’s rol in de ‘age of extremes’ wordt vaak overschaduwd door Hitler en Stalin. Het is daarom meer dan terecht dat de nieuwe boekenserie Diktatoren des 20. Jahrhunderts opent met een biografie over de fascistische dictator.
Historicus Hans Woller, wetenschappelijk medewerker bij het Institut für Zeitgeschichte in München beschrijft in ruim 300 pagina’s het leven van Mussolini. Hij benadert zijn onderwerp met grote voorzichtigheid en laat zich niet in de luren leggen door de rookgordijnen die Mussolini en de mensen rond hem opgeworpen hebben in hun autobiografische schrijfsels. Woller verweeft het levensverhaal van de ‘grote man’ bovendien naadloos met de politieke en cultuurgeschiedenis van Italië in zijn tijd.
De aap van Lenin
Elk hoofdstuk gaat vergezeld van een bovenschrift met een belangrijk moment in het leven van de protagonist. Zo lezen we over Mussolini’s jeugd in Predappio waar hij in 1883 geboren wordt. Zijn belangstelling voor politiek kreeg hij van zijn vader, een ‘proletarische intellectueel’, met de paplepel ingegoten. Als twintiger komt Mussolini in Zwitserland in contact met linkse intellectuelen. De communistische intellectueel Angelica Balabanoff neemt hem onder haar hoede en voedt hem met het marxisme. De jonge Mussolini verslindt de revolutionaire geschriften van Marx, Georges Sorel en Karl Kautsky. Laatstgenoemde, die weinig ophad met zowel het bolsjewisme als het fascisme, zou Mussolini in 1930 ‘de aap van Lenin’ noemen.
Woller laat zien hoe Mussolini zich gaandeweg afkeert van het marxisme en op zoek gaat naar een ‘derde weg’ tussen het historisch materialisme en bourgeois kapitalisme. Mussolini’s ervaringen in de Eerste Wereldoorlog spelen een vormende rol in zijn denken. Een nieuwe elite moest opstaan: de ‘aristocratie van de loopgraaf’. Een ‘antropologische revolutie’ zou een ‘nieuwe mens’ baren, die viriel en mannelijk was, bereid tot actie en opofferingsgezind. Zo zou de Italiaanse natie van een middelmacht tot een imperium uitgroeien. De ideeën van Mussolini vinden in het Italië van de jaren twintig veel weerklank. Met behulp van tactiek, geluk en intimidatie weet hij zijn Partito Nazionale Fascista aan de macht te brengen. Hij verandert het land langzaam in een dictatuur met hem als Il Duce aan het roer.
Racisme en antisemitisme
Mussolini was ‘de eerste fascist’ en een brute dictator. Toch oordelen veel historici mild over hem. Woller niet. Hij wil het beeld van Mussolini als ‘Hitlers onschuldige broertje’ kenteren. Anders dan biograaf Renzo de Felice in zijn achtdelige epos of Meir Michaelis in de vaak aangehaalde studie Mussolini and the Jews, ziet Woller het antisemitisme en racisme van de Duce niet als geïmporteerde fenomenen. Het was niet Hitler die een onwillige Mussolini zijn ideeën en beleid opdrong.
Lang voor Hitlers opkomst liet Mussolini zich al laatdunkend uit over Joden die hij als de belichaming van de ‘burgerlijke geest’ zag. Racistisch denken was hem ook niet vreemd, zoals blijkt uit de escalatie van de oorlog tegen Ethiopië. Mussolini schroomde niet gifgas in te zetten tegen het in zijn ogen ‘minderwaardige ras’. Woller laat bovendien zien dat Mussolini de Führer ‘tegemoet werkte’ bij het uitroeien van de Joden. Sinds 1942 was hij op de hoogte van het lot van de Joden, maar deed hij niets om dit te voorkomen. In tegendeel, hij verklaarde dat de Joden geen onderdeel van het volk waren, liet ze in concentratiekampen opsluiten en hun bezittingen aan de staat toekomen.
De dictator was niet slechts een patriot die door het Staalpact met Hitler tot misdaden ‘gedwongen’ werd. Dat dit gebrekkige beeld van Mussolini bestaat is volgens Woller te wijten aan het gebrek aan Vergangenheitsbewältigung in Italië. Mussolini eindigde niet voor een tribunaal à la Neurenberg, maar bungelend aan zijn voeten aan de dakrand van een tankstation. Zijn lichaam was door een woedende menigte zwaar verminkt, alsof ze ‘hun eigen verstrikking in het fascisme wilde uitwissen.’
Na de oorlog hadden de machthebbers volgens Woller hun eigen redenen om het gebeurde te vergeten. De conservatieven wilden niet herinnerd worden aan hun billijking van het fascistische regime. Verregaande medeplichtigheid van de bevolking paste evenmin in de communistische verzetsmythe. In zekere zin verschillen deze interpretaties nauwelijks van die in de twee Duitslanden in de eerste jaren na de oorlog. De Italianen konden zich echter achter de Duitsers verschuilen, een uitweg die de Duitsers zelf niet gegund was.
Ideologie
In een beknopte biografie als deze zijn altijd lacunes aan te wijzen. In Wollers boek was een systematischere uiteenzetting met de fascistische ideologie welkom geweest. Te vaak wordt het fascisme als inhoudsloos geportretteerd, als zou het enkel negatief te beschrijven zijn – alleen op basis van waar het tegen ageert. Ook had de verhouding tussen fascisme en nationaalsocialisme meer aan bod kunnen komen, zeker in een boek waarin zo vaak aan Hitler gerefereerd wordt. Fascisme is bovendien een term die te pas, en vaak ook te onpas, in het publieke debat gebruikt wordt. Voor een op een breed publiek gericht boek was discussie van het begrip een waardevolle toevoeging geweest. Niettemin is Woller er in geslaagd zestig jaar turbulente geschiedenis in toegankelijk proza te vangen. Hopelijk is het boek snel in vertaling beschikbaar.
Hans Woller, Mussolini. Der erste Faschist. Eine Biografie (München: C.H. Beck Verlag, 2016), 397 blz., ISBN 9783406690341, €26,95.
Door Koen Smilde
Koen Smilde (1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Momenteel legt hij de laatste hand aan zijn researchmasterscriptie. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis. Daarnaast werkt hij als stagiair bij het NIOD aan een onderzoek naar de representatie van de Tweede Wereldoorlog op Wikipedia.
