Reportage: tentoonstelling ‘Geknipt voor de vijand’

In het Nederlands Volksbuurtmuseum, een klein en gezellig museum aan de Utrechtse Waterstaat, komt de geschiedenis van Wijk C sfeervol tot leven. Bezoekers kunnen hier zien hoe het leven in de volksbuurten was rond 1900. Het is jammer dat het museum niet de bekendheid heeft die het verdient. Mogelijk komt hier binnenkort verandering in. Sinds 1 mei heeft het museum namelijk een nieuwe tentoonstelling, getiteld ‘Geknipt voor de vijand. “Moffenmeiden” door de ogen van omstanders’. Door het controversiële thema trekt de tentoonstelling nu al de nodige aandacht.

Het Nederlands Volksbuurtmuseum in Utrecht.
Het Nederlands Volksbuurtmuseum in Utrecht.

Het is een prikkelende titel voor een tentoonstelling. Wie heeft er geen beeld bij de moffenmeiden? De vrouwen die tijdens de oorlog met Duitsers hadden gedanst, geflirt, geslapen, kortom geheuld, en die na de bevrijding werden kaalgeknipt. Zo uitten de mensen hun afkeer van deze vrouwen. We kennen het beeld en in de traditionele ‘goed-fout’-tegenstelling weten we aan welke kant deze vrouwen stonden. Opvallend genoeg is er nog nauwelijks historisch onderzoek gedaan naar deze gebeurtenissen. Mede om die reden schreef Rianne Oosterom haar bachelorscriptie over dit onderwerp en interviewde zij enkele tientallen ooggetuigen. De insteek voor haar onderzoek was hoe het kaalknippen van de vrouwen gezien werd door omstanders. Nu, enkele jaren later, zijn de bevindingen van Oosteroms onderzoek tot uiting gebracht in een tentoonstelling.

Twee kanten
De tentoonstelling laat zien hoe de Nederlandse bevolking zich afkeerde van de vrouwen die met de vijand hadden geheuld. Zij hadden goed te eten, terwijl anderen omkwamen van de honger. Daarnaast voelden de Nederlandse mannen zich vernederd door de bezetter. Hun trots was gekrenkt en ‘hun’ vrouwen waren ervandoor gegaan met Duitse mannen. De woede die tot uitbarsting kwam na de bevrijding, uitte zich in een volksgericht. ‘Foute’ vrouwen werden opgepakt en publiekelijk kaalgeschoren. ‘Met hun haar verloren ze ook hun vrouwelijkheid’, zegt de tentoonstelling letterlijk.

Sommige vrouwen kozen er uit eigen beweging voor te heulen met de Duitsers omdat zij daar beter van zouden worden. Waarom immers niet aan de winnende kant staan? Maar er is een keerzijde aan dit verhaal, die in de tentoonstelling meer naar voren komt. Veel van deze vrouwen waren lang niet zo fout geweest als men graag wilde geloven. Want hoe kan de vrouw die zichzelf opofferde om brood voor haar kinderen te krijgen, fout geweest zijn? En het meisje dat in haar leven niets dan Hollandse boerenpummels had gezien en dat verliefd werd op de stoere Duitse soldaat in zijn mooie uniform? Was zij fout geweest? Voor die overweging lijkt tijdens het kaalknippen geen tijd geweest te zijn. Iedereen had zijn of haar oordeel klaar over deze vrouwen en de euforie en chaos na de bevrijding maakten dat dit oordeel ook voltrokken kon worden.

De tentoonstelling richt zich op wat omstanders hebben ervaren van het kaalknippen. De schaamte en het besef dat dit misschien niet was zoals het had moeten gaan, overheersen daardoor in de tentoonstelling. De keuzes en motieven van de individuele vrouwen komen daardoor alleen naar voren door de verhalen die voormalige omstanders vertellen. Door deze keuze van de makers kan een bezoeker wellicht weggaan met het gevoel dat hij de vrouwen die werden kaalgeknipt niet heeft leren kennen. Gezien de opzet van de tentoonstelling, en de ruimte die het museum heeft, zie ik dit niet als een minpunt, maar eerder als een kans voor de bezoeker om zich verder in het onderwerp te verdiepen.

Oral history
In ‘Geknipt voor de vijand’ wordt op een fraaie manier gebruik gemaakt van oral history. De bezoeker krijgt een podcast mee waarop ooggetuigen vertellen wat zij op die dag zagen. Citaten van hen hangen aan de muur. Sommigen van hen zijn ronduit schokkend. Zoals de brief van een vrouw die bij de Binnenlandse Strijdkrachten had gezeten en die ruim zeventig jaar later nog altijd achter haar medewerking aan het kaalknippen staat. Of van de man die als jongen van twaalf jaar tegen een menigte zei dat zij niet beter dan de Duitsers waren als ze doorgingen met het kaalknippen van een vrouw.

De menigte
De foto’s en het beeldmateriaal laten zien hoe weerloze vrouwen worden omgeven door groepen mannen die hun woede en frustratie over vijf jaar bezetting uiten. Wanneer een woedende menigte op de been is, laat zij zich door niemand tegenhouden. Wanneer zij haar woede richt tegen een gemakkelijk slachtoffer, laat zij zich door niemand tegenhouden. In een menigte draagt niemand verantwoordelijkheid. Mensen jutten elkaar op en drijven elkaar steeds verder. Dat is de boodschap van de tentoonstelling. Want zien we dit tegenwoordig niet nog altijd gebeuren? De PSV-fans die in Madrid bedelaarsters laten opdrukken voor een paar centen. Anderen stonden erbij en keken ernaar, zonder in te grijpen. Pas later komen het besef en de schaamte.

Wat zou jij doen?
Als bezoeker werd ik geraakt door de kracht van deze kleine tentoonstelling. Het zet je aan het denken over wat jij zelf zou doen wanneer je je in zo een menigte begeeft die zich keert tegen een hulpeloos individu. Doe je mee? Of weet je je ertegen te verzetten? ‘Geknipt voor de vijand’ slaagt er door het goedgekozen beeldmateriaal en de verhalen van de ooggetuigen in de bezoeker stil te zetten en te laten nadenken. In een tijd waarin alles groter, mooier en met meer spektakel lijkt te moeten, is deze tentoonstelling een verademing. Maar wel een verademing die de bezoeker weet te raken. Alleen al daarom is ‘Geknipt voor de vijand’ een absolute aanrader.

De tentoonstelling ‘Geknipt voor de vijand’ is nog tot 2 oktober 2016 te bezoeken.

Door Rik Mets

RikRik Mets volgt de master Cultuurgeschiedenis aan de Universiteit van Utrecht en heeft zich met name verdiept in publieksgeschiedenis en de geschiedenis van het lichaam. Op dit moment is hij bezig met zijn stage bij de Katholieke Raad voor Kerk en Jodendom en zijn masterscriptie over de behandeling van stotteren in Nederland tussen 1930 en 1980. Daarnaast maakt hij graag tijd vrij voor een film of goede literatuur. Rik heeft 4 gepubliceerde boeken op zijn naam staan en heeft plannen voor een 5e.

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven