Waar iedereen nu constant alles op camera vastlegt, was fotograferen in de negentiende eeuw vooral voorbehouden aan beroepsfotografen: wat tegenwoordig niet meer weg te denken is uit ons dagelijks leven, was ruim anderhalve eeuw geleden een opwindende noviteit. In de indrukwekkende overzichtstentoonstelling ‘New Realities’ toont het Rijksmuseum de veelvormigheid van de negentiende-eeuwse fotografie.
Nuttig hulpmiddel
Halverwege de negentiende eeuw zagen slechts weinigen de artistieke mogelijkheden van de fotografie. De nieuwe uitvinding, die zich vanaf de jaren dertig vanuit Frankrijk en Engeland over de rest van Europa verspreidde, werd vooral beschouwd als nuttig hulpmiddel: foto’s dienden een doel en waren nog geen kunstvorm op zich. Fotografen werkten hoofdzakelijk in opdracht. Zo legden zij de immense vooruitgang vast die zich in deze periode op wetenschappelijk en architectonisch gebied voordeed. Zowel de verrijzenis van het nieuwe Parijs eind negentiende eeuw alsook de aanleg van het Noordzeekanaal in ons kikkerlandje zijn te zien in ‘New Realities’.
Het Rijksmuseum toont uiteenlopende voorbeelden van de significantie van de fotografie. Met een camera werd – soms in combinatie met een micro- of telescoop – veel meer zichtbaar dan voorheen met het blote oog was waargenomen, van kraters op de maan tot het zweefmoment van galopperende paarden. Aan de hand van foto’s werden vanaf de negentiende eeuw ook (kunst)collecties op grote schaal vastgelegd, criminelen geïdentificeerd en consumentengoederen geadverteerd. Met behulp van de fotografie leerden zelfs doven beter liplezen: de beweging van de mond kon nu immers worden vastgelegd.
De wereld dichterbij
De groeiende interesse in archeologie, maar ook in de culturen van overzeese koloniën, wakkerde de interesse in fotografie bij de negentiende-eeuwers verder aan. Via foto’s kwam de wereld binnen in de Europese huiskamers. Meer dan ooit kon men zich een voorstelling maken van het leven en de mensen buiten de eigen stad of het eigen dorp. Het Rijksmuseum is erin geslaagd een diverse verzameling van deze exotische, soms mysterieuze plaatjes te verzamelen. Vaak van de hand van Britse of Franse fotografen, maar ook van verschillende Nederlanders – van tempels in het Heilige Land tot handelshuizen in het Japanse Deshima.
Soms zijn de beelden prachtig, soms schokkend. Naast natuurpanorama’s en stadsgezichten, zowel ver van huis als dichtbij, is namelijk ook het oorlogsgeweld te zien dat in de negentiende eeuw voor het eerst levensecht werd vastgelegd voor het thuisfront. Zowel in de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) en de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) speelden foto’s een belangrijke rol. En van de slagvelden bij Gettysburg reisden fotografen door naar de sloppen van Glasgow: de keerzijde van alle vooruitgang – de bittere armoede – drong vanaf het einde van de eeuw ook op grote schaal in beeld door.
Spannend en nieuw
In de negentiende eeuw waren camera’s nog grote gevaartes met talloze hulpstukken. Fotograferen was dan ook een hele onderneming, die pas rond het fin-de-siècle meer toegankelijk werd voor amateurs. Halverwege de eeuw lieten mensen zichzelf of hun geliefden en naasten – soms ook post mortem – echter al vastleggen in daguerreotype, ‘mirror with a memory’. Vanaf 1855 ontwikkelde zich uit de door vakfotografen geschoten cartes-de-visite zelfs een heuse verzamelrage: de cartomanie. Hierbij wisselden velen op grote schaal hun eigen portretten, maar ook afbeeldingen van beroemdheden en monarchen uit. In de tentoonstelling zijn voorbeelden van al deze ontwikkelingen in veelvoud te zien.
Op de daguerreotypie volgde de papierfotografie, die de beelden reproduceerbaar maakte. Fotografen begonnen te experimenteren door foto’s in scène te zetten of te bewerken. Met zogenaamde stereofoto’s kon het grote publiek vanaf deze tijd zelfs beelden in ‘3d’ bewonderen. Eind negentiende eeuw werden ook steeds vaker foto’s met een zachte onscherpte gemaakt, wat zorgde voor een artistiek effect. Eenmalige ‘snapshots’ bleven daarnaast nog lang populair. Het zijn deze foto’s voor de massa in ‘New Realities’ die de geschiedenis het dichtst bij brengen. Het plezier spat in veel gevallen van deze kiekjes van paartjes en (familie)gezelschappen af, die in een vaak ongedwongen sfeer iets spannends en nieuws uitprobeerden.
Pronkstuk
De fotocamera legde in de negentiende eeuw voor het eerst de wereld vast zoals die werkelijk was. Van een aanvullend gebruiksvoorwerp ontwikkelde deze nieuwe uitvinding zich in ruim vijftig jaar tot een onmisbaar object om herinneringen vast te leggen. Vooral de foto’s van personen uit dit voorbije tijdperk zijn indringend en indrukwekkend, al zou je ‘New Realities’ eigenlijk alleen al willen bezoeken vanwege het pronkstuk: Photographs of British Algae, volgens sommigen het eerste fotoboek ter wereld. Deze afdrukken van een onderwaterwereld in talloze blauwtinten zijn van de hand van botaniste en fotografe Anna Atkins, pionierster van de fotografie. De expositie is een prachtig vervolg op ‘Modern Times’, de tentoonstelling over twintigste-eeuwse fotografie die enkele jaren geleden in de toen geheel vernieuwde Philipsvleugel van het Rijksmuseum te zien was.
Rijksmuseum, Amsterdam
‘New Realities. Fotografie in de 19de eeuw’
Nog te zien tot en met 17 september 2017
Door Sietske van der Veen
Sietske v
an der Veen (1992) studeerde Taal en communicatie en Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Ze schreef haar masterscriptie over de motieven van de verpleegsters van de Nederlandse Ambulance voor het oostfront, die tijdens de Tweede Wereldoorlog onder druk van de Duitse bezetter door het Nederlandse Rode Kruis werd uitgerust. Sietske is onlangs begonnen als projectmedewerker bij de Maand van de Geschiedenis en het Canon-netwerk. Daarnaast werkt ze als freelance journalist en corrector voor onder meer Historisch Nieuwsblad en Maarten!.
