Het was toen iets meer dan 23 jaar geleden; ik studeerde met een Erasmus-beurs in Berlijn en de datum boven mijn aantekeningen laat zien dat het 22 januari 2013 was. Hoorcollege 12 had als titel “Friedliche Revolution 1989/1990” en ja, natuurlijk ging het over de val van de muur. Gelukkig heb ik al mijn aantekeningen van toen bewaard want nu ik er doorheen blader is het net als een fotoboek. Herinneringen komen boven en een glimlach verschijnt bij het lezen van mijn Duits/Nederlandse zinnen als “met verzoek kon man via ambassades naar BRD in sonderzügen (anfang oktober) vanuit Praag”. Maar hoorcollege 12 is mij ook buiten de aantekeningen bijgebleven. Ik zal de situatie op die koude dinsdag in januari schetsen:
De collegezaal zit met zo’n 70 geschiedenisstudenten voor driekwart vol. Vooral met Duitse leeftijdsgenoten maar ook een aantal oudere studenten en een handjevol internationale Studierenden, zoals ik. De docent is een vriendelijke, toegankelijke Professorin van midden dertig met een bril en een jasje. “Deutsche Geschichte im 20-jahrhundert” is de naam van het vak en we zijn al bij 1989/1990 aangekomen, de meest recente “Zäsur” in de Duitse geschiedenis gaat weldra behandeld worden. Je voelt dat iedereen toch een beetje opgewonden is: de Duitse studenten omdat ze benieuwd zijn of deze geschiedenis, die ze in goed Duitse traditie al zo vaak behandeld hebben op de middelbare school, misschien of misschien niet op een nieuwe manier belicht zal worden, en ik omdat ik eindelijk in een echt geschiedenisvak – natuurlijk had ik het in mijn Erasmuscursusssen al wel een beetje over de muur gehad – dat ga behandelen waarmee de stad waarin ik al een half jaar verbleef zo beroemd is geworden.
De lichten gaan uit en het geroezemoes stemt weg. Om 11.15 pünktlich (op het rooster staat 11u maar het academische kwartiertje bestaat hier nog) beginnen we. Eerst behandelen we “der Zusammenbruch des SED-Regimes”, een korte tijdlijn met momenten vanaf de jaren ’50 die belangrijk waren voor de SED. Vanaf 1987 gaat de vlucht door de geschiedenis echter trager, bij kleine momenten wordt stilgestaan en het eerste filmpje wordt vertoond. Mensen die de DDR probeerden te ontvluchten, volgepakt op ambassades (zie mijn eerder genoemde Duits/Nederlandse aantekening). Volgende filmpje: protesten bij de 40 Jahretag van de DDR. Een lachende Gorbatsjov binnen in het Palast der Republik, hordes demonstranten buiten. De spanning stijgt en dan is het opeens 9 november 1989. Günter Schabowksi komt, slechts een briefje van de partijleiding voorlezend, in beeld. De grensovergangen zijn open. Vanaf nu? Eh ja, dat staat hier, dus vanaf nu. Wat dan gebeurt heeft als trefwoord “Wahnsinn” (zo staat het letterlijk in mijn aantekeningen). Natuurlijk komen daar de bekende filmpjes. Van de massa’s mensen op straat, van de tranen van blijdschap, van de muur die wordt aangevallen. En dan de vragen over deze beelden, en vooral over deze dag. Alles is lastig in een historische context te plaatsen en iedereen hoort/ziet wat hij/zij wil horen/zien.
Maar op die koude dinsdag in 2013 werd dat alles voor ons even iets minder belangrijk toen de Professorin vroeg wie die dag bewust had meegemaakt. Slechts een paar handen gingen de lucht in, maar de verhalen kwamen. Een man die al zijn hele leven in Berlijn woont vertelde hoe hij als een van de eersten de grens van West naar Oost over ging. Een vrouw vertelde dat ze vanuit elders in Duitsland meteen de auto had gepakt naar Berlijn. Een meisje zei hoe haar ouders weer verenigd werden met familie uit het Oosten. En ik dacht aan mijn ouders, die me vaak hebben verteld hoe indrukwekkend ze dat moment, die dag vonden. Maar zij zagen het slechts op tv. Deze mensen, deze Duitse mensen, hadden het meegemaakt of kenden mensen voor wie de val van de muur een nieuw en ander leven betekenden. Ondanks de 23 jaar dat het geleden was, besefte ik me toen voor het eerst écht de betekenis en de impact van die gebeurtenis, tussen de mensen om wie het ging.
Het college ging natuurlijk verder, en (we blijven historici), de interessante historische vraagtekens werden bij 9 november 1989 geplaatst: was het echt een keerpunt? Wat was de betekenis op lange termijn? Was het niet meer symbolisch? Maar voor mij heeft dat hoorcollege 12 die vraagtekens iets minder belangrijk gemaakt.
En nu is het al 25 jaar geleden en groots gevierd door Berlijn, door Duitsland, door de wereld. Verder is mijn tijd in Berlijn alweer twee jaar geleden. Ik ben benieuwd of dit college nog steeds gegeven wordt en of er dan in januari mensen zoals ik in die collegezaal zitten, luisterend naar de verhalen en een paar keer slikkend omdat de impact van de val van dat verschrikkelijke betonnen ding midden door de stad waarvan je inmiddels bent gaan houden opeens echt tot je door dringt.
Ik hoop het wel.
Ellen Perik (1992) doet een MA Geschiedenis (traject Cultuur en macht) aan de VU. Het wintersemester 2012/2013 studeerde zij in Berlijn. Ze houdt zich vooral bezig met contemporaine, of eigenlijk meer zeer recente geschiedenis. Zo ging haar bachelorscriptie over het communisme in Noord-Oost Groningen van 1991-2014 en haar meest recente essay over het huidige conflict in Oekraïne.