Tel Aviv, 2016
De kleinkinderen van de Duitse immigrante Helga vinden een boek op zolder. Het zelfgemaakte boek blijkt het huwelijkscadeau te zijn van haar jongere zusje Marion, een talentvolle kunstenares. In versjes en tekeningen schetst zij een beeld van het leven van een doodgewone Hamburgse familie in de jaren 30 van de twintigste eeuw. Doodgewoon in bijna alle opzichten, behalve één: de familie Baruch is Joods. De vondst van het boek is onderdeel van een speurtocht, die haar kleinzoon Lior naar archieven en bibliotheken in Hamburg en omstreken zal voeren. Niet alleen om puzzelstukjes van zijn eigen familiegeschiedenis te ontrafelen, maar ook om het verhaal van zijn familie opnieuw te vertellen.
Hamburg, 1915-1939
Helga wordt geboren in een vooraanstaande Hamburgse familie. Na haar volgen Rolf en Marion. Hun jeugd verschilt niet van die van andere kinderen, tot in 1933. Als de Nazi’s aan de macht komen wordt het leven van de Hamburgse Joden stukje bij beetje steeds meer beperkt. Helga en haar aanstaande, Bernard, besluiten na hun bruiloft in 1936 naar Palestina te emigreren. Haar broer Rolf bereidt zich voor op dezelfde reis in een Hachshara kamp in de buurt van Berlijn. Marion blijft met haar alleenstaande vader achter in Hamburg en het gewone leven gaat zo goed en kwaad als het gaat door. Marion werkt als een modeontwerpster, totdat ze ontslagen wordt vanwege haar Joodse achtergrond. Het is op dit moment dat ook zij beseft dat ze Duitsland wil verlaten. De familie begint voorbereidingen te treffen, maar voor de vergunningen is veel geld nodig. Wanhopig telegraferen ze Helga in Palestina, maar Helga – zelf een vluchteling – heeft bij lange na niet genoeg spaargeld om haar familie te helpen. Op 31 augustus 1939 ontvangt Marion dan toch toestemming om Duitsland te verlaten. Een dag later breekt de oorlog uit en sluiten de grenzen.
Hamburg, 1936
Gelukkigere tijden. Marion’s boek geeft ons een inkijkje in het gezinsleven van de familie Baruch in Eimsbüttel – voordat zij gedwongen naar het Joodse Grindelviertel verhuizen. Marion drijft de spot met Helga’s voorzichtigheid en partnerkeuze, maar laat ook zien hoe zij samen opgroeiden en hoe zij hun schooltijd beleefden. Daarnaast zien we ook hoe Helga en Bernard zich voorbereiden op het leven in Palestina en hoe zij kennis opdoen over het huishouden. Bij haar vertrek naar Palestina krijgt Helga dit boek van Marion, dan 17 jaar oud. De twee zussen zullen elkaar nooit meer terugzien. Tijdens de oorlog worden vader Georg en Marion gedeporteerd naar Minsk, Wit-Rusland. Broer Rolf sterft op de dodenmars vanuit Auschwitz in de laatste dagen van de oorlog. Helga blijft in Palestina als enige van het gezin Baruch over. Zij krijgt zes kinderen, “een voor elke miljoen”, zoals zij het zelf zei.
Hamburg, 2009-2017
Lior bezoekt Hamburg voor het eerst in 2009, in 2012 verhuist hij definitief terug naar de stad waar zijn familie generatieslang woonde voor de oorlog. De cirkel is rond. Wij ontmoeten elkaar tijdens een rondleiding in de Joodse buurt, waar hij het verhaal van zijn familie deelt met een groot aantal jongeren die op de activiteit afgekomen zijn. Lior voert ons langs belangrijke Joodse plekken, zoals de plaats waar de synagoge stond en de verzamelplaats voor de Hamburgse Joden, waar zij bij elkaar kwamen voor hun deportatie. Ook komen we langs het laatst bekende adres van de familie Baruch, waar een stolperstein herinnert aan deze eens zo prominente Hamburgse familie. Lior heeft spullen meegebracht om de steen schoon te maken, zoals hij altijd doet als hij in de buurt is. Stuk voor stuk zijn we diep onder de indruk van zijn verhaal, vooral als op het eind het lot van de familie Baruch onthuld wordt voor hun voormalige woonhuis. Door Liors verhalen en foto’s is de familie voor velen van ons tot leven gekomen. Niet langer meer een paar namen in de geschiedenis, maar mensen met verlangens en hoop – zoals de dromerige kunstenares Marion, die zich afvroeg of zij ooit ook de liefde zou vinden. Een herkenbaar thema van alle culturen en alle tijden.
Een aantal weken later opent een kleine tentoonstelling met platen uit het boek van Marion. In een klein zaaltje, je moet net het bestaan ervan weten. Een handjevol mensen is op komen dagen voor een lezing die zich focust op de vooroorlogse Joodse gemeenschap. Zonder uitzondering zijn ze de pensioenleeftijd allang gepasseerd. Als doelgroep zijn ze voor Lior nauwelijks interessant, want zij zijn niet de toekomst van Duitsland – dat is de jeugd. Het liefst vertelt hij over zijn familiegeschiedenis aan jongeren, maar vooral ook aan kinderen. Ik kan mij nauwelijks voorstellen hoe het moet zijn voor hem om te wonen in de stad waar bijna zijn hele familie vermoord is. De oorlog heeft de unieke band met Hamburg niet weten te verwoesten voor de familie Baruch, ondanks dat de oorlog het gezin uit elkaar geslagen heeft. Hamburg blijft altijd lokken voor Helga en Bernard in Israël. In de jaren 70 en 80 brengen Liors grootouders de helft van het jaar in Hamburg door. Blijkbaar liggen hier toch niet alleen nare herinneringen. “In the end, despite everything,Hamburg was still home”, verklaart Lior.
Brigitte van de Pas (1988) studeerde geschiedenis en Midden-Oostenstudies in Leiden. Sinds oktober 2015 woont zij in Hamburg, waar zij werkt als onderzoeker bij het statistiekplatform Statista. Zij blogt ook over haar avonturen in Duitsland op The Life And Times Of A Dutchie Abroad.