Wisselrecensie: Op klompen door de dessa – Hylke Speerstra

Er hangen twee messen aan de muur bij de Fries Gerrit Baard. Ze behoren toe aan mannen die hij in een vorig leven heeft vermoord. Niemand die hem er ooit naar vroeg, Hylke Speerstra is de eerste. ‘Wreek hem. Maai ze neer’, was de boodschap van de luitenant – en zodoende. Voor Baard zijn deze messen geen souvenir maar ‘het bewijs dat in oorlog het ene het andere uithaalt.’ Baard – zoon van een principieel pacifistische sociaal-democraat – slaapt er nog steeds slecht van. ‘Achteraf beschouwd hadden we daar helemaal niet moeten wezen.’

Het is het verhaal van een Friese dienstplichtige die vlak na de Tweede Wereldoorlog naar Indonesië moest om het gezag over de voormalig kolonie Nederlands-Indië te herstellen. Het monde uit in een guerrilla-oorlog. Speerstra tekent in Op klompen door de dessa in totaal achttien verhalen op van Friese ‘Indiëgangers’, die soms letterlijk op hun klompen door de dessa moesten. Speerstra is de oral history specialist van Friesland en één van de meest gelezen auteurs van de provincie. Zijn faam zal er zeker aan hebben bijgedragen dat deze mannen – de meesten zijn rond de negentig – hun ervaringen over de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog (1945-1950) wilden delen. Op hun oude dag, soms letterlijk vlak voor hun dood, komt hun verhaal er bij Speerstra uit.

De Friese soldaat

De interviews belichten het perspectief van de Friese soldaat. Het zijn pakkende levensgeschiedenissen van dienstplichtige soldaten maar ook oorlogsvrijwilligers, ingezet van Rawagede tot Nieuw-Guinea. Twee pijnlijke omstandigheden dragen bijna elk verhaal. Het is de oorlog die op een oorlog volgde. En bij thuiskomst er met niemand over kunnen praten, maar vooral hard werken om er niet aan te hoeven denken.

Zo maakte Ale van der Meer gedurende de Tweede Wereldoorlog een helse tijd door in een Duits werkkamp. Nog geen twee jaar later werd hij als dienstplichtige naar Indonesië gestuurd. Liggend in een rijstveld schoot hij een jongen van een jaar of twaalf van een huisje af, die vervolgens dood neerviel. Het is slechts één van zijn vele oorlogservaringen. Juist deze draagt hij al jarenlang in stilte met zich mee. De aalmoezeniers op de terugreis naar Nederland adviseerden hem er maar nooit met iemand over te praten. Van een posttraumatisch–stressstoornis had nog niemand gehoord.

Kritiek

De achterflap verraadt de grote lijn van het boek: ‘Een enkeling, vooral uit het hogere kader, vindt nog altijd dat het goed is geweest. Maar de meeste jongens hebben hun trauma’s nooit verwerkt.’ Die enkeling is de laatst levende betrokkene van het beruchte bloedbad van Rawagede, Fokke Dijkstra. Hij zet zich af tegen ‘linkse journaille en politiek’ en vindt dat de executies in het dorpje Rawagede terecht waren. In totaal werden hier meer dan vierhonderd Indonesische mannen ter dood gebracht door het Nederlands leger. Dijkstra zelf trekt dit aantal in twijfel. Hij voldoet aan het stereotypebeeld van de conservatieve Indië-veteraan. Het type dat de vuile was niet buiten wil hangen en wiens mening in de media lange tijd is vertolkt door veteranenorganisaties. Het boek van Speerstra doorbreekt deze dominante stem. De meeste veteranen die hij interviewt uiten hun persoonlijk kritiek op de oorlog.

Sommigen waren al uiterst kritisch bij hun dienstoproep, zoals Indië-weigeraar Jan Friso, die hiervoor een aantal jaar gevangen zat. Andere concludeerden later dat ze door de propagandamachine van de Nederlandse staat zijn overgehaald. ARP’er Rinse Zeilstra moest op jacht naar Indië-weigeraars als Friso. Tegen Speerstra omschrijft hij het als ‘de Oranje SS.’ ‘In de oorlog moesten wij onderduiken om uit handen te blijven van de Duisters, in Schoonhoven hebben wij ons laten overhalen jacht te maken op jongens die niet mee wilden doen in Indië. Jongens van ons eigen volk nog wel.’

Ook oorlogsvrijwilliger Harke Hibma uit verzetsdorp Sexbierum stelt dat zijn mening over dienstweigeraars veranderd is. Destijds voelde hij en vele andere jongens uit zijn dorp de noodzaak om Indonesië van de Japanners te bevrijden. Maar achteraf ziet hij in dat het anders lag dan hoe een Haagse functionaris het hem destijds uitlegde: ‘Verkijk je niet op het niveau van het Indische volk (…) beschouw ze als een stel kleine kinderen die denken dat ze het klaarspelen zonder de opvoeding door die ouders.’

Feiten

Er zijn veteranen en andere betrokkenen die hun oorlogservaringen al eerder zelf hebben uitgegeven. In documentaires is deze geschiedenis via oral history opgetekend. Wat Op de Klompen door de Dessa bijzonder maakt is de toegankelijke wijze waarop Speerstra de verhalen laat binnendringen. Als lezer heb je het gevoel alsof je bij de mannen in de kamer zit: vanuit hun Friese dorpjes terug naar de guerrillaoorlog waar Nederland vocht voor het behoud van haar kolonie. Het contrast kan bijna niet groter. Het boek zit vol met oorlog en ellende: het verliezen van bevriende soldaten, standrechtelijke executies, afgebrande kampongs, verminkte lijken en andere gruwelijkheden. Juist dit maakt het boek zo belangrijk: het zijn de feiten die de Nederlandse staat zo lang heeft willen verhullen.

De messen aan de muur van Baard lijken symbolisch voor hoe Nederland is omgegaan met deze oorlog. Familie, vrienden, kennissen zagen ze hangen maar niemand vroeg ernaar. Misschien was het niet zozeer onwil maar ook onbekendheid. Uit de verhalen van de Indiëgangers zelf blijkt ook: zij hadden geen idee wat zij zouden aantreffen in dit verre land. Gelukkig schreef Speerstra hun verhaal op, voordat het te laat is, en wel zo dat niemand er meer omheen kan dat deze guerrillaoorlog bij de Nederlandse geschiedenis hoort.

Op klompen door de Dessa, Indiëgangers vertellen. Hylke Speerstra, uitgeverij Atlas Contact (2015).

Agnes Cremers – Van Gisteren

Logo Van Gisteren

Van Gisteren is een werkplaats voor historische projecten. Historisch onderzoek wordt hier omgezet in verhalen, toegankelijke artikelen, documentaires, lezingen en lesprogramma’s. Van Gisteren heeft als als doel geschiedenis voor een breed publiek toegankelijk te maken. Maandelijks wisselen Van Gisteren en Jonge Historici recensies uit, kijk voor de meest recente bijdrage van Jonge Historici op www.vangisteren.nu

Berichten gemaakt 1230

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven